Nhận định về triển vọng điều trị bằng các virus ăn vi khuẩn, chuyên trang y học của nhật báo Les Echos cho biết sự gia tăng của tình trạng kháng thuốc kháng sinh đang mở ra hướng phát triển mới cho các thể thực khuẩn, hay còn gọi là những virus ăn vi khuẩn.
Tuy nhiên, việc tiếp cận của bệnh nhân với phương pháp thay thế kháng sinh này vẫn bị vướng các rào cản về kỹ thuật, pháp lý và kinh tế.
Được phát hiện một cách tình cờ vào năm 1917 bởi nhà sinh vật học người Canada gốc Pháp Félix d'Hérelle trong một trận dịch kiết lỵ, các virus thực khuẩn này vốn đã không được quan tâm đến kể từ Chiến tranh thế giới thứ hai, do phát hiện ra penicillin và các kháng sinh khác vốn ổn định về mặt hóa học, có hiệu quả chống lại nhiều bệnh truyền nhiễm, dễ sản xuất, vận chuyển và quản lý hơn.
Nhưng giờ đây, tình hình đã thay đổi, các virus thực khuẩn này hứa hẹn có thể đặc trị các bệnh truyền nhiễm hiện đang có nguy cơ ngày càng kháng thuốc kháng sinh.
Kháng kháng sinh, nguyên nhân gây tử vong hàng đầu vào năm 2050
Sau một thế kỷ sử dụng, nhiều khi bị lạm dụng cả ở người và động vật, thuốc kháng sinh đang gặp phải sự gia tăng đáng báo động về tình trạng kháng thuốc, đặc biệt là đối với các loại vi khuẩn Tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus), E. coli (Escherichia coli), vi khuẩn kỵ khí (Enterobacter) và các vi khuẩn gây bệnh phổ biến nhất mà các kháng sinh này có nhiệm vụ chống lại.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) dự đoán rằng kháng kháng sinh sẽ trở thành nguyên nhân gây tử vong hàng đầu vào năm 2050, giết chết nhiều người hơn cả ung thư hoặc bệnh tim mạch.
[WHO: Tình trạng kháng thuốc kháng sinh nguy hiểm như đại dịch COVID-19]
Vào năm 2019, hiện tượng kháng thuốc này đã giết chết 1,3 triệu người trên toàn thế giới. Riêng đối với châu Âu, chi phí tài chính cho việc chăm sóc ước tính hơn 1,5 tỷ euro. Những con số này đang tiếp tục tăng lên.
Thậm chí WHO còn cảnh báo sức khỏe cộng đồng đang vấp phải những thách thức to lớn do tình trạng kháng kháng sinh có thể khiến các nguồn lây nhiễm làm ảnh hưởng đến tiến bộ khoa học trong hơn nửa thế kỷ qua, trong đó có các thành tựu trong việc can thiệp phẫu thuật phức tạp như cấy ghép nội tạng, lắp đặt bộ phận giả ở hông và đầu gối...
Tình trạng nhiễm khuẩn do kháng thuốc kháng sinh thậm chí còn được dự đoán là 1 trong 3 lý do gây chết người hàng đầu trong y học, và nó có thể trở thành hiện thực sớm hơn dự kiến của WHO một thập kỷ, theo ấn phẩm khoa học nổi tiếng The Lancet.
Thời gian không còn nhiều mà giải pháp điều trị thay thế vẫn còn rất hạn chế. Một số hãng dược lớn chuyên đầu tư vào thuốc kháng sinh đã bắt đầu tỏ ra quan tâm đến các virus thực khuẩn.
Trên thực tế, theo nhà nhà sử học Claas Kirchhelle của Đại học cao đẳng Dublin (UCD), nếu như ở phương Tây, các nghiên cứu khoa học về các vi sinh vật rất phong phú trong không khí, nước và đất này hầu như không được coi trọng trong y học sau chiến tranh thế giới thứ hai, thì các nước thuộc khối đông Âu cũ như Liên Xô, Ba Lan hoặc CHDC Đức cũ lại chưa bao giờ ngừng việc sử dụng chúng.
Thậm chí, nhiều bệnh nhân phương Tây, những người không điều trị được bằng kháng sinh thông thường, đã phải đến Saint Petersburg (Nga), hoặc Gruzia, để được điều trị bằng thể thực khuẩn tại Viện Eliava, được đồng sáng lập vào năm 1923 bởi Gorgi Eliava và Félix d'Hérelle, người mà ông đã từng làm việc cùng tại Viện Pasteur.
Ngày nay, Viện này được xem là phòng khám bệnh lớn nhất trên thế giới, điều trị vài trăm trường hợp mỗi năm theo hình thức "du lịch chữa bệnh."
Một mối quan tâm mới do Quốc phòng khởi xướng
Vào cuối những năm 1990, mối đe dọa của chiến tranh sinh học đã thúc đẩy quân đội Mỹ và Tây Âu bắt đầu khởi động lại nghiên cứu về những thể thực khuẩn nổi tiếng này, vốn mới chỉ được các nước này sử dụng như một công cụ nghiên cứu, thậm chí là vectơ cho nghiên cứu vaccine.
Được NATO giao nhiệm vụ tìm ra thuốc giải độc từ thể thực khuẩn, Bỉ đã đóng một vai trò quan trọng ở Tây Âu với những nhân vật hàng đầu như Giám đốc LabTCM, Jean-Paul Pirnay. Ông Pirnay được coi là một trong những người đứng đầu của liệu pháp virus thực khuẩn ở Tây Âu.
Nhận thức được lợi ích của thể thực khuẩn qua một bộ phim tài liệu được phát sóng trên đài BBC vào năm 2000, Tiến sĩ Pirnay và một trong những đồng nghiệp của ông đã tiếp cận Viện Eliava của Gruzia.
Ông cho biết: "Thay vì phát minh lại liệu pháp thể thực khuẩn, chúng tôi đã liên hệ với viện này qua sự giới thiệu của một đồng nghiệp ở Gant."
Quan hệ hợp tác với Viện Eliava được triển khai dưới nhiều hình thức, bao gồm cả việc tiếp đón các chuyên gia đến từ Gruzia làm việc trong phòng nghiên cứu và sản xuất thể thực khuẩn, được đặt trong một tòa nhà ở phía bắc của thủ đô Bỉ.
Vai trò đầu tàu của Bỉ
Dựa trên kinh nghiệm thực tế từ một thế kỷ nay của Eliava, LabTCM đã hệ thống hóa trình tự sắp xếp của các thể thực khuẩn và phát triển một giao thức để sản xuất chúng theo tiêu chuẩn của Liên minh châu Âu (EU).
Cho đến nay, LabTCM đã điều trị cho 120 bệnh nhân ở độ tuổi trung bình là 47 và cung cấp thể thực khuẩn để điều trị cho bệnh nhân ở 35 bệnh viện khác ở châu Âu, bao gồm cả Bệnh viện đại học Lyon (Pháp). Tuy nhiên, Giám đốc Pirnay, đã thừa nhận rằng "không có đủ cơ sở hạ tầng và nhân viên để đáp ứng tất cả các nhu cầu."
Nhận thấy cần phải phát triển ngành công nghiệp này, từ 4 năm nay, ông Pirnay đã hợp tác với viện Vésale Bioscience, một công ty con của tập đoàn chế phẩm sinh học Bỉ Vésale Pharma.
Hiện tại, phòng thí nghiệm lưu trữ các thể thực khuẩn của Vésale tuyên bố có một kho phong phú với gần một nghìn mẫu vật cho điều trị bằng virus thực khuẩn. Nhưng phải đến năm 2024, doanh nghiệp non trẻ này mới chính thức được thành lập.
Ông chủ của nó, Jehan Lienart là một doanh nhân đam mê khoa học vùng Wallonnie, hy vọng có thể xây dựng được trung tâm có khả năng đưa ra các giải pháp phù hợp với từng bệnh nhân trên cơ sở các chẩn đoán được thực hiện bằng kit xét nghiệm tự động, sản xuất với sự hợp tác của Bệnh viện Đại học Brussels.
Giám đốc khoa học Johan Quintens dự đoán: "Trong quá trình tiền công nghiệp hóa và chờ được phê duyệt, bộ kít xét nghiệm đã được cấp bằng sáng chế này sẽ được đưa ra thị trường trong hai năm tới". Nhưng theo Chủ tịch công ty Jehan Lienart, "để khởi động một cơ sở sản xuất, chúng tôi cần phải có thêm vốn."
Dỡ bỏ rào cản kỹ thuật, pháp lý và kinh tế
Liệu pháp thể thực khuẩn hiện đang thu hút sự quan tâm ngày càng tăng trong giới nghiên cứu công và tư, giới đầu tư mạo hiểm và các cơ quan y tế. "Nếu ba, bốn năm trước đây các giáo sư đã rất khó khăn khi tuyển dụng nghiên cứu sinh tiến sỹ về chủ đề này thì ngày nay họ tha hồ lựa chọn," Johan Quintens đưa ra nhận xét với một sự hài lòng. Ông cho biết thêm: "Tất cả các trường đại học của Bỉ đều có phòng thí nghiệm chuyên về lĩnh vực này."
Các công ty khởi nghiệp đã được nhân lên trong hai mươi năm qua, thu hút sự chú ý của các quỹ chuyên biệt như Carb-X ở Boston (Mỹ). Tuy nhiên, việc phát triển ở quy mô lớn hơn của phương pháp điều trị này hiện đang gặp phải những trở ngại về kỹ thuật, pháp lý và kinh tế.
Đó là chưa kể "vẫn còn nhiều điều chưa biết về phương thức hoạt động của các thể thực khuẩn trong cơ thể người," Bob Blasdel, nhà di truyền học nổi tiếng phụ trách nghiên cứu tại Vésale Bioscience, thừa nhận.
Ở Pháp, liệu pháp thể thực khuẩn đã chính thức biến mất khỏi Vidal, vốn được coi là cẩm nang để tham chiếu cho các phương pháp điều trị được chấp nhận tại nước này kể từ những năm 1980.
Do đó, liệu pháp này hiện đang được xếp vào loại thủ tục cho phép tiếp cận sớm (cho phép cung cấp và hỗ trợ tài chính cho một loại thuốc trước khi được Bảo hiểm Y tế hoàn trả trong khuôn khổ quy định thông thường).
Bệnh viện đại học Lyon, hiện điều trị cho 75% bệnh nhân Pháp bằng thể thực khuẩn, đã nhận được gần 3 triệu euro vào năm 2021 để sản xuất các thể thực khuẩn này với ý tưởng về lâu dài là tạo ra một cơ sở sản xuất đủ để cung cấp cho tất cả các bệnh viện của Pháp.
Tại Bỉ, các thỏa thuận đã được thực hiện để tích hợp các thể thực khuẩn vào các biệt dược chế theo đơn. Rộng hơn nữa, ở cấp độ EU, Ủy ban Dược phẩm châu Âu đã thành lập một nhóm làm việc về chủ đề này. Một cuộc tham vấn cộng đồng đã được dự kiến, tuy nhiên chương trình nghị sự đã bị trì hoãn vì đại dịch COVID-19.
Ở phía bên kia bờ Đại Tây Dương, chủ nghĩa thực dụng tại Mỹ đang chiếm ưu thế nhờ vào cái gọi là quy trình sử dụng mở rộng, cho phép sử dụng một cách nhân đạo các sản phẩm sinh học này dưới dạng riêng lẻ hoặc trong dạng hỗn hợp pha chế hoặc đang phát triển vì hiệu quả trong ngăn ngừa sự xuất hiện của vi khuẩn kháng thuốc.
Việc sử dụng để điều trị đòi hỏi một loạt các bước từ chẩn đoán đến xác định loại thể thực khuẩn hoặc hỗn hợp pha chế thích ứng với vi khuẩn có trong bệnh nhân trước khi chuyển sang sản xuất, kiểm tra chất lượng và cấp phép. Ngày nay, các liệu pháp điều trị đang được triển khai có giá khoảng 10.000 euro. Nhà nhân chủng học và sinh vật học Charlotte Brives, người vừa xuất bản cuốn sách về đáp ứng của liệu pháp thể thực khuẩn đối với kháng thuốc kháng sinh, nhấn mạnh: "Chúng ta phải phát triển mô hình kinh tế công/tư mới, đồng thời phải tránh lặp lại những sai sót như đối với liệu pháp kháng sinh."
Tránh nguy cơ dẫn đến các vấn đề về sức đề kháng và tác động của môi trường
Đã đến lúc phải đưa ra một khuôn khổ pháp lý cho việc khai thác các thể thực khuẩn này, "tiềm năng của chúng thực sự vượt ra ngoài các giải pháp đang tiến hành ở một số bệnh viện," theo Julien Gautier, đến từ văn phòng luật Roland Berger.
Trong khi đó, Giám đốc điều hành của Pherecydes Pharma, Didier Hoch, nhấn mạnh vai trò quan trọng của cơ quan quản lý đối với việc đưa vào ứng dụng virus thực khuẩn. "Cần phải phát triển các sản phẩm sinh học này như là thuốc thực sự".
Nếu các nghiên cứu lâm sàng do Pherecydes Pharma tiến hành ở Bệnh viện đại học Lyon, hoặc của nhóm của ông Pirnay ở Bỉ cho thấy các kết quả khả quan, chắc chắn liệu pháp thay thế này sẽ được mọi người chấp nhận, mang lại hy vọng thực sự cho những bệnh nhân ngày nay đang gặp bế tắc trong điều trị.
Thể thực khuẩn có thể đa ứng dụng
Theo Johan Quintens của Vésale Bioscience, các ứng dụng tiềm năng của thể thực khuẩn không chỉ giới hạn trong lĩnh vực sức khỏe con người, mà có thể trong nhiều lĩnh vực khác, mặc dù "nhiều ứng dụng vẫn đang trong giai đoạn phôi thai."
Từ lâu thể thực khuẩn đã được sử dụng để xác định độ ô nhiễm của nước bởi các vi khuẩn như E-coli, nhưng việc sử dụng các vi sinh vật này trong thực phẩm thì chỉ mới gần đây.
Được chính thức cho phép từ năm 2011 tại Mỹ, New Zealand và Australia, việc sử dụng các thể thực khuẩn này hiện vẫn là tạm thời tại Đức, còn châu Âu vẫn chưa quyết định về vấn đề này mặc dù nó được ứng dụng tốt để ngăn chặn sữa bị lên men, hoặc sự phát triển của vi khuẩn salmonella trong các đồ ăn chế biến sẵn.
Đối mặt với những vấn đề tương tự về vi khuẩn đa kháng thuốc ở người, các nhà chăn nuôi cũng quan tâm đến thể thực khuẩn, giống như những người trồng rau hoặc cây ăn quả, hoặc các công ty dầu mỏ mong muốn ngăn chặn việc vàng đen lưu trữ trong đường ống bị vi khuẩn "ăn"./.