Tháng 7/1954, Khu ủy Khu 5 đã mở Hội nghị quan trọng, đồng chí Tổng Bí thư Lê Duẩn (ngày đó là Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ) về dự. Địa phương đã bố trí đồng chí ở nhà bà Tô Thị Cán, thôn Bá Canh, thị trấn Đập Đá (huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định).
Và, sau gần 70 năm, chiếc phản bằng gỗ gõ nước đã lên bóng, dày chừng 8cm mà Tổng Bí thư Lê Duẩn đã từng sử dụng giờ đã trở thành một kỷ vật kháng chiến quý, mang đậm ý nghĩa lịch sử.
Vị khách đặc biệt
Tôi tìm về thôn Bá Canh trong một chiều mưa như trút với lời chỉ dẫn khá ngắn gọn rằng chủ nhân của tấm phản ngựa (do người dân địa phương gọi) ở dưới chân tháp Cánh Tiên. Dò hỏi mãi rồi cũng tới. Ngôi nhà đầy kỷ niệm xưa đã được tháo dỡ để thay bằng căn nhà mái đúc khang trang.
Anh Nguyễn Nhật Cát, cháu gọi bà Tô Thị Cán bằng bác, bồi hồi nhớ về những người thân của mình: “Bác tôi chỉ có một con gái, từng là giao liên trong kháng chiến, hiện đang sống ở Đắk Lắk. Tôi được đưa về nuôi từ bé. Bác trai hồi trẻ bị thực dân Pháp bắt làm lính đánh thuê đâu bên Đức, ông chống đối, bị ở tù rất lâu, sau được thả.
Bác ấy mất hồi còn ngụy chiếm đóng, bác gái từ trần cũng đã 23 năm rồi. Nhà ruộng đất nhiều lại biết cách làm ăn nên bác tôi có tiền cất được nhà này. Trước đây ngôi nhà cổ kính lắm, tám cây cột gỗ muồng bóng loáng, mái lợp, có trần, nhưng lâu quá, hư hỏng nhiều, tôi đành phải làm lại, nếu không mùa mưa bão tới sẽ sụp mất.
Cũng có nghe rằng tỉnh sẽ đầu tư để giữ làm nhà lưu niệm, nhưng chưa thấy thực hiện”.
Từ ngày anh Cát còn nhỏ đã thấy trong nhà chiếc phản có ba tấm nhỏ ghép lại ở vị trí trang trọng nhà trên, chỉ để tiếp khách chứ người nhà không ai được ngủ trên đó. Bởi bà Cán dặn anh rằng tấm phản này đã từng có một vị khách đặc biệt đến nghỉ.
“Bà chỉ nói với tôi vậy thôi chứ bà vốn tính kiệm lời, chẳng kể lể với ai bao giờ…”, anh Cát nói.
Câu chuyện về vị khách đặc biệt ấy còn được ông Nguyễn Văn Châu, 87 tuổi, đảng viên lão thành ở Bá Canh là hàng xóm nhà bà Cán kể: “Hồi đó tôi làm dân quân, được phân công canh giữ rất kỹ khu vực nhà bà Cán và bà Diệp (đồng chí Nguyễn Duy Trinh ở nhà bà Diệp). Lúc đó chỉ nghe mọi người gọi đồng chí ở nhà bà Cán là anh Ba, còn làm gì thì không ai rõ.
Sau này đọc lịch sử Đảng bộ huyện An Nhơn tôi mới biết rằng, tại Bá Canh đã có cuộc Hội nghị quan trọng gồm các đồng chí lãnh đạo Khu và một số tỉnh do Khu ủy 5 triệu tập để nghe đồng chí Nguyễn Duy Trinh thay mặt Trung ương Đảng và Chính phủ từ Hà Nội vào truyền đạt Hiệp định Giơnevơ và chủ trương của Trung ương về chuyển hướng công tác ở miền Nam.
Đồng chí Lê Duẩn lúc này đang ở Khu 5 đã về dự. Thôn Bá Canh tuy được giải phóng rồi, nhưng để đề phòng bọn phản động, tất cả mọi việc ăn nghỉ họp hành đều rất bí mật. Các đồng chí ấy ở chừng chục ngày. Vợ chồng bà Cán lo cơm nước chu đáo lắm, tôi thấy bà ấy tự tay khâu chiếc gối rơm ba lớp bọc vải cho đồng chí Lê Duẩn, chứ trước đây mọi người chỉ kê đầu trên khúc gỗ, khoét lõm mà thôi”.
... Và chiếc phản “xuất ngoại”
Người có công “xuất ngoại” tấm phản ra khỏi lũy tre làng là ông Nguyễn Hữu Nhơn, nguyên Trưởng phòng văn hóa thông tin huyện An Nhơn. Ông Nhơn thời trẻ đi bộ đội, bị thương được chuyển ra Bắc điều trị và học tập.
Năm 1971, đồng chí Lê Duẩn trong cuộc nói chuyện với lớp tập huấn, khi biết ông Nhơn và một số đồng đội của ông là người Bình Định đã hỏi thăm thân tình, kể rằng Bình Định có món bánh hỏi, thịt heo rất ngon, nhất là ở thị trấn Đập Đá.
Khi quê hương giải phóng, nghe các đồng chí ở quê mình kể loáng thoáng về chiếc phản, ông Nhơn liên tưởng đến lời hỏi thăm của đồng chí Lê Duẩn năm nào và quyết đưa bằng được hiện vật này về bảo tàng huyện. Nhưng mọi việc không dễ dàng. Ông phải đi gặp chủ nhân, rồi gặp những bậc cao niên, lấy đủ tư liệu, làm hồ sơ, xác nhận khoa học bên Ty Văn hóa, thông tin tỉnh rồi mới trình lên Tỉnh ủy.
Ý tưởng này được các vị lãnh đạo cấp tỉnh lúc ấy rất hoan nghênh. Khi đã được cấp trên thông qua rồi, lại phải nói sao để chủ nhân trao tặng tấm phản cho bảo tàng, bởi đây là kỷ vật có từ thời ông bà để lại.
Năm 1980, một chiếc xe lam đã được huy động về tháp Cánh Tiên. Nhiều cán bộ của Ty Văn hóa, thông tin, bảo tàng tỉnh, bảo tàng Quân khu lúc đó cũng có mặt. Bà Cán rất lưu luyến khi nhìn tấm phản cùng chiếc gối bà đã cất giữ mấy mươi năm nay được khiêng lên xe.
Tấm phản ở Chùa Ông để mọi người dễ dàng tham quan. Sau này khi phòng truyền thống được xây dựng thì đưa vào đây. Tiếc là trong trận lũ năm trước, hai trong ba tấm ghép bị hỏng, nên hiện nay chỉ trưng bày một tấm duy nhất. Có rất nhiều đoàn của huyện đến tham quan, ghi vào sổ lưu niệm, bày tỏ niềm tự hào huyện An Nhơn vinh dự được đón đồng chí Tổng bí thư về ở.
Xung quanh kỷ vật đặc biệt này có một câu chuyện thật cảm động. Phó Giám đốc Bảo tàng Bình Định Nguyễn Thị Huyền Mai kể: “Có lần về phối hợp công tác ở An Nhơn tôi thấy chiếc phản được trưng bày ở Chùa Ông. Là sinh viên Cao đẳng Sư phạm Quy Nhơn vừa ra trường, tôi thật sự háo hức trước hiện vật này. Nhưng đôi dòng chú dẫn ngắn gọn trên đó làm tôi không thỏa mãn mà không biết hỏi ai.
Liệu đồng chí Lê Duẩn có về Bá Canh không? Tại sao chọn Bá Canh mà không phải nơi nào khác? Tôi đọc cả tập “Thư vào Nam” của ông thì không thấy nhắc đến. Tất nhiên tôi vẫn biết quyển sách phải ghi những sự kiện lớn, Bá Canh chỉ là một trong nhiều vùng đất ông dừng chân trong chặng đường kháng chiến.
Hồi đó tôi rất hay đi nhờ xe chú Hồng Nhân, Giám đốc Ty Văn hóa, thông tin tỉnh, tôi hỏi chú nếu muốn gửi thư ra Hà Nội để làm sáng tỏ việc này thì làm thế nào. Chú bảo tôi cứ gửi văn phòng Trung ương Đảng, chắc thế nào cũng tới. Vậy là tôi gửi liền, với địa chỉ rõ ràng của mình.
Thật bất ngờ chừng nửa tháng sau tôi nhận được lá thư trả lời bằng giấy pơ-luya, được đánh máy cẩn thận. Người trả lời là ông Đổng Ngạc, thư ký của đồng chí Lê Duẩn. Ông khẳng định rằng đúng là trong thời gian hoạt động ở Khu 5 đồng chí Lê Duẩn đã ở Bá Canh. Nhận thư mà tôi mừng rơn, thấy hạnh phúc vô cùng.
Tiếc là gần 30 năm, nhiều lần di chuyển tôi đã không giữ được lá thư. Nhưng cũng từ ấy tôi hay đạp xe đến nhà má Cán ở thị trấn Đập Đá. Ngôi nhà cổ xưa rất mát mẻ dù mùa hè nóng bức. Tôi hiểu vì sao tỉnh đã bố trí đồng chí Lê Duẩn ở nhà này.
Tôi hay ngồi hỏi chuyện má về những ngày lịch sử ấy, nhưng thật lạ, má nói rất giản dị: “Người dân nào của An Nhơn chẳng làm thế hả con? Đất này là đất cách mạng mà. Mình làm chút gì cho kháng chiến thì làm, có đáng gì để kể đâu”.
Đơn giả thế thôi, tấm lòng bà má An Nhơn!/.
Và, sau gần 70 năm, chiếc phản bằng gỗ gõ nước đã lên bóng, dày chừng 8cm mà Tổng Bí thư Lê Duẩn đã từng sử dụng giờ đã trở thành một kỷ vật kháng chiến quý, mang đậm ý nghĩa lịch sử.
Vị khách đặc biệt
Tôi tìm về thôn Bá Canh trong một chiều mưa như trút với lời chỉ dẫn khá ngắn gọn rằng chủ nhân của tấm phản ngựa (do người dân địa phương gọi) ở dưới chân tháp Cánh Tiên. Dò hỏi mãi rồi cũng tới. Ngôi nhà đầy kỷ niệm xưa đã được tháo dỡ để thay bằng căn nhà mái đúc khang trang.
Anh Nguyễn Nhật Cát, cháu gọi bà Tô Thị Cán bằng bác, bồi hồi nhớ về những người thân của mình: “Bác tôi chỉ có một con gái, từng là giao liên trong kháng chiến, hiện đang sống ở Đắk Lắk. Tôi được đưa về nuôi từ bé. Bác trai hồi trẻ bị thực dân Pháp bắt làm lính đánh thuê đâu bên Đức, ông chống đối, bị ở tù rất lâu, sau được thả.
Bác ấy mất hồi còn ngụy chiếm đóng, bác gái từ trần cũng đã 23 năm rồi. Nhà ruộng đất nhiều lại biết cách làm ăn nên bác tôi có tiền cất được nhà này. Trước đây ngôi nhà cổ kính lắm, tám cây cột gỗ muồng bóng loáng, mái lợp, có trần, nhưng lâu quá, hư hỏng nhiều, tôi đành phải làm lại, nếu không mùa mưa bão tới sẽ sụp mất.
Cũng có nghe rằng tỉnh sẽ đầu tư để giữ làm nhà lưu niệm, nhưng chưa thấy thực hiện”.
Từ ngày anh Cát còn nhỏ đã thấy trong nhà chiếc phản có ba tấm nhỏ ghép lại ở vị trí trang trọng nhà trên, chỉ để tiếp khách chứ người nhà không ai được ngủ trên đó. Bởi bà Cán dặn anh rằng tấm phản này đã từng có một vị khách đặc biệt đến nghỉ.
“Bà chỉ nói với tôi vậy thôi chứ bà vốn tính kiệm lời, chẳng kể lể với ai bao giờ…”, anh Cát nói.
Câu chuyện về vị khách đặc biệt ấy còn được ông Nguyễn Văn Châu, 87 tuổi, đảng viên lão thành ở Bá Canh là hàng xóm nhà bà Cán kể: “Hồi đó tôi làm dân quân, được phân công canh giữ rất kỹ khu vực nhà bà Cán và bà Diệp (đồng chí Nguyễn Duy Trinh ở nhà bà Diệp). Lúc đó chỉ nghe mọi người gọi đồng chí ở nhà bà Cán là anh Ba, còn làm gì thì không ai rõ.
Sau này đọc lịch sử Đảng bộ huyện An Nhơn tôi mới biết rằng, tại Bá Canh đã có cuộc Hội nghị quan trọng gồm các đồng chí lãnh đạo Khu và một số tỉnh do Khu ủy 5 triệu tập để nghe đồng chí Nguyễn Duy Trinh thay mặt Trung ương Đảng và Chính phủ từ Hà Nội vào truyền đạt Hiệp định Giơnevơ và chủ trương của Trung ương về chuyển hướng công tác ở miền Nam.
Đồng chí Lê Duẩn lúc này đang ở Khu 5 đã về dự. Thôn Bá Canh tuy được giải phóng rồi, nhưng để đề phòng bọn phản động, tất cả mọi việc ăn nghỉ họp hành đều rất bí mật. Các đồng chí ấy ở chừng chục ngày. Vợ chồng bà Cán lo cơm nước chu đáo lắm, tôi thấy bà ấy tự tay khâu chiếc gối rơm ba lớp bọc vải cho đồng chí Lê Duẩn, chứ trước đây mọi người chỉ kê đầu trên khúc gỗ, khoét lõm mà thôi”.
... Và chiếc phản “xuất ngoại”
Người có công “xuất ngoại” tấm phản ra khỏi lũy tre làng là ông Nguyễn Hữu Nhơn, nguyên Trưởng phòng văn hóa thông tin huyện An Nhơn. Ông Nhơn thời trẻ đi bộ đội, bị thương được chuyển ra Bắc điều trị và học tập.
Năm 1971, đồng chí Lê Duẩn trong cuộc nói chuyện với lớp tập huấn, khi biết ông Nhơn và một số đồng đội của ông là người Bình Định đã hỏi thăm thân tình, kể rằng Bình Định có món bánh hỏi, thịt heo rất ngon, nhất là ở thị trấn Đập Đá.
Khi quê hương giải phóng, nghe các đồng chí ở quê mình kể loáng thoáng về chiếc phản, ông Nhơn liên tưởng đến lời hỏi thăm của đồng chí Lê Duẩn năm nào và quyết đưa bằng được hiện vật này về bảo tàng huyện. Nhưng mọi việc không dễ dàng. Ông phải đi gặp chủ nhân, rồi gặp những bậc cao niên, lấy đủ tư liệu, làm hồ sơ, xác nhận khoa học bên Ty Văn hóa, thông tin tỉnh rồi mới trình lên Tỉnh ủy.
Ý tưởng này được các vị lãnh đạo cấp tỉnh lúc ấy rất hoan nghênh. Khi đã được cấp trên thông qua rồi, lại phải nói sao để chủ nhân trao tặng tấm phản cho bảo tàng, bởi đây là kỷ vật có từ thời ông bà để lại.
Năm 1980, một chiếc xe lam đã được huy động về tháp Cánh Tiên. Nhiều cán bộ của Ty Văn hóa, thông tin, bảo tàng tỉnh, bảo tàng Quân khu lúc đó cũng có mặt. Bà Cán rất lưu luyến khi nhìn tấm phản cùng chiếc gối bà đã cất giữ mấy mươi năm nay được khiêng lên xe.
Tấm phản ở Chùa Ông để mọi người dễ dàng tham quan. Sau này khi phòng truyền thống được xây dựng thì đưa vào đây. Tiếc là trong trận lũ năm trước, hai trong ba tấm ghép bị hỏng, nên hiện nay chỉ trưng bày một tấm duy nhất. Có rất nhiều đoàn của huyện đến tham quan, ghi vào sổ lưu niệm, bày tỏ niềm tự hào huyện An Nhơn vinh dự được đón đồng chí Tổng bí thư về ở.
Xung quanh kỷ vật đặc biệt này có một câu chuyện thật cảm động. Phó Giám đốc Bảo tàng Bình Định Nguyễn Thị Huyền Mai kể: “Có lần về phối hợp công tác ở An Nhơn tôi thấy chiếc phản được trưng bày ở Chùa Ông. Là sinh viên Cao đẳng Sư phạm Quy Nhơn vừa ra trường, tôi thật sự háo hức trước hiện vật này. Nhưng đôi dòng chú dẫn ngắn gọn trên đó làm tôi không thỏa mãn mà không biết hỏi ai.
Liệu đồng chí Lê Duẩn có về Bá Canh không? Tại sao chọn Bá Canh mà không phải nơi nào khác? Tôi đọc cả tập “Thư vào Nam” của ông thì không thấy nhắc đến. Tất nhiên tôi vẫn biết quyển sách phải ghi những sự kiện lớn, Bá Canh chỉ là một trong nhiều vùng đất ông dừng chân trong chặng đường kháng chiến.
Hồi đó tôi rất hay đi nhờ xe chú Hồng Nhân, Giám đốc Ty Văn hóa, thông tin tỉnh, tôi hỏi chú nếu muốn gửi thư ra Hà Nội để làm sáng tỏ việc này thì làm thế nào. Chú bảo tôi cứ gửi văn phòng Trung ương Đảng, chắc thế nào cũng tới. Vậy là tôi gửi liền, với địa chỉ rõ ràng của mình.
Thật bất ngờ chừng nửa tháng sau tôi nhận được lá thư trả lời bằng giấy pơ-luya, được đánh máy cẩn thận. Người trả lời là ông Đổng Ngạc, thư ký của đồng chí Lê Duẩn. Ông khẳng định rằng đúng là trong thời gian hoạt động ở Khu 5 đồng chí Lê Duẩn đã ở Bá Canh. Nhận thư mà tôi mừng rơn, thấy hạnh phúc vô cùng.
Tiếc là gần 30 năm, nhiều lần di chuyển tôi đã không giữ được lá thư. Nhưng cũng từ ấy tôi hay đạp xe đến nhà má Cán ở thị trấn Đập Đá. Ngôi nhà cổ xưa rất mát mẻ dù mùa hè nóng bức. Tôi hiểu vì sao tỉnh đã bố trí đồng chí Lê Duẩn ở nhà này.
Tôi hay ngồi hỏi chuyện má về những ngày lịch sử ấy, nhưng thật lạ, má nói rất giản dị: “Người dân nào của An Nhơn chẳng làm thế hả con? Đất này là đất cách mạng mà. Mình làm chút gì cho kháng chiến thì làm, có đáng gì để kể đâu”.
Đơn giả thế thôi, tấm lòng bà má An Nhơn!/.
Hồng Vân (Vietnam+)