Hội hoa trượng (trò kéo chữ) trong lễ hội Phủ Dày, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, là một trong những nét đẹp văn hóa lâu đời, nhắc nhở con người về truyền thống uống nước nhớ nguồn.
Cùng với thực hành tín ngưỡng, những sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo, hội hoa trượng góp phần làm phong phú không gian lễ hội, đưa Phủ Dày trở thành điểm du lịch tâm linh hấp dẫn với du khách.
“Tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ mẹ” ý chỉ tính theo lịch âm, tháng 8 có lễ hội Đền Trần, tháng 3 có lễ hội Phủ Dày.
Đây là câu nói mỗi người dân Nam Định nhắc nhở nhau về truyền thống quê hương. Bởi vậy, cứ đầu tháng 3 âm lịch, du khách khắp nơi lại tấp nập trẩy hội Phủ Dày, thành kính tri ân công đức Thánh Mẫu Liễu Hạnh, người được dân gian suy tôn là Mẫu nghi thiên hạ.
Lễ hội Phủ Dày được tổ chức từ ngày mùng 3 đến ngày mùng 8 tháng 3 âm lịch hằng năm. Bên cạnh các lễ nghi theo tín ngưỡng thờ Mẫu, điểm đặc trưng của lễ hội là những hình thức sinh hoạt văn hóa, tâm linh phong phú như hội hoa trượng, lễ rước thỉnh kinh, rước đuốc, đấu vật, đấu lân sư…
[Lễ hội Phủ Dầy gắn với bảo tồn, phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu]
Hội hoa trượng nghĩa là trò kéo chữ, được người dân đưa vào, trở thành một phần mở rộng của lễ hội Phủ Dày gắn liền với công lao của Vương phi Trần Thị Ngọc Đài (1577-1669), người thôn Thông Khê, tổng Đồng Đội, huyện Thiên Bản, phủ Nghĩa Hưng nay là thôn Thông Khê, xã Cộng Hòa, huyện Vụ Bản.
Theo các cụ cao niên trong làng Tiên Hương, xã Kim Thái, trong một lần chúa Trịnh huy động người dân về kinh thành đắp đê ngăn lũ, khi cùng Chúa đi giám sát việc đắp đê, Vương phi Trần Thị Ngọc Đài thấy những người dân nghèo khổ, bà đã xin chúa Trịnh miễn cho dân Thiên Bản không phải đi lao dịch đắp đê ở kinh thành.
Nhớ lời bà dặn khi về qua Phủ Dày làm lễ tạ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, người dân xếp cuốc xẻng thành chữ “Cung tạ,” tạ ơn Mẫu đã che chở cho dân.
Từ đó, “Hoa trượng hội” đã trở thành một hoạt động tiêu biểu trong lễ hội Phủ Dày, được cộng đồng địa phương duy trì và phát triển đến ngày nay.
Trải qua thăng trầm của lịch sử, đã có thời gian lễ hội phủ Dày không được tổ chức. Từ năm 1995 trở lại đây, khi lễ hội được mở lại, hội hoa trượng được tổ chức vào ngày mùng Bảy tại phủ Vân Cát, ngày mùng Tám tại phủ Tiên Hương, xã Kim Thái.
Tham dự hội hoa trượng là các trai tráng có sức khỏe; tổng cờ (người chỉ huy xếp chữ) và lão trượng (người kiểm duyệt chữ) là những người được cộng đồng tín nhiệm, thường phải là người cao tuổi, thành tâm, am hiểu hoa trượng hội, có sức khỏe, gia đình nền nếp.
Để thực hiện hoa trượng hội cần có hàng trăm người tham gia. Thông lệ xưa kia, mỗi làng sẽ chọn ra những thanh niên khỏe mạnh tham gia kéo chữ gọi là phu cờ. Vào buổi sáng ngày kéo chữ, các phu cờ mặc áo cánh vàng, quần trắng, thắt lưng vải đỏ thắt múi đầu rìu, đầu buộc khăn lụa, thả trễ một bên tai, xếp hàng đôi tiến vào sân rộng các phủ Vân Cát và Tiên Hương.
Các hàng, còn gọi là dây, mỗi hàng khoảng từ 40-50 quân, do các Tổng cờ chỉ huy. Khi xếp, trên tay phu cờ cầm một hoa trượng. Hoa trượng là gậy tre dài chừng 4m, một đầu có trang trí ngù lông gà, thân gậy được trang trí nhiều khoang xanh, đỏ, vàng.
Sau khi làm lễ bái lạy, dưới sự chỉ huy của tổng cờ, các hàng phu cờ nhịp nhàng di chuyển vào các vị trí đã định, ngồi xuống, hạ gậy để tạo thành các nét chữ cần xếp. Tổng cờ trình với lão trượng đi xem và duyệt chữ.
Lão trượng, mặc trang phục võ quan màu đỏ, tay cầm cờ, có lọng che, đi từ trên xuống dưới kiểm tra, duyệt các nét chữ. Khi đã duyệt các nét chữ xong, tổng cờ dẫn phu cờ đi theo chỉ dẫn, vòng qua giếng phủ rồi tụ hợp về sân diễn như lúc ban đầu. Cứ như thế, theo nhịp trống, các tổng cờ điều khiển các phu cờ xếp các chữ tiếp theo.
Các chữ Hán thường xếp là Mẫu nghi thiên hạ, Quốc thái dân an, Thiên hạ thái bình. Khi đã xếp xong các chữ, phu hội chạy một vòng hồ rồi vào sân phủ lễ tạ.
Ông Trần Cương, 85 tuổi ở làng Tiên Hương cho biết trong hội hoa trượng xưa kia, những gia đình nào có con, cháu được tuyển chọn làm phu cờ là một vinh dự lớn cho gia đình, dòng họ để phục vụ Thánh Mẫu. Trước khi tổ chức xếp chữ phu hội phải rước kiệu lên Chùa-phủ Thông, xã Trung Thành (nơi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh và vương phi Trần Thị Ngọc Đài) làm lễ xin chữ sau đó mới tiến hành tổ chức. Sau hội, người dân xin ngù hoa trên các gậy hội đem về nhà xem như lộc của Thánh Mẫu.
Ngày nay, nghi lễ xin chữ tổ chức hội hoa trượng được tổ chức đơn giản, không tiến hành tại Chùa- phủ Thông do di tích không còn. Các chữ được xếp hàng năm do Ban Tổ chức và thủ nhang cùng đại diện dân làng thống nhất, sau đó tổ chức làm lễ tại hai phủ Tiên Hương và Vân Cát. Người tham gia xếp chữ do các bản hội, đệ tử mong muốn được tham gia, phục vụ tiệc Mẫu đến thực hiện.
Ông Nguyễn Văn Thư, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định - nhà nghiên cứu văn hóa Nam Định khẳng định, hội hoa trượng không chỉ mang ý nghĩa thể hiện sự biết ơn của người dân với những công đức của Thánh Mẫu Liễu Hạnh - một trong ba vị Tam Tòa Thánh Mẫu, một vị thần quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, mà còn thể hiện mong ước, gửi gắm vào đó những ước vọng về sự che chở trong cuộc sống, phản ánh tư duy của cư dân nông nghiệp lúa nước sống hòa đồng, coi trọng và bảo vệ thiên nhiên, môi trường sống.
Hội hoa trượng cũng phản ánh phong tục tập quán, nghệ thuật trình diễn dân gian, thẩm mỹ của cộng đồng, thể hiện sự đoàn kết mọi tầng lớp nhân dân, đồng thời giáo dục con cháu truyền thống hiếu thuận, uống nước nhớ nguồn./.