Sự gia tăng của hoạt động mua bán trái phép thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng (thuốc lá nung nóng) đang ngày càng cho thấy sự cần thiết phải có chính sách quản lý phù hợp với các sản phẩm này.
Buôn lậu thuốc lá thế hệ mới: lợi nhuận từ 400%, chỉ bị xử phạt hành chính
Năm 2020 chứng kiến sự bùng nổ của hoạt động buôn lậu và tiêu thụ bất hợp pháp thuốc lá thế hệ mới. Đáng kể, tháng 11/2020, lực lượng quản lý thị trường tỉnh Quảng Ninh đã triệt phá vụ buôn lậu thuốc lá điện tử lớn nhất từ trước tới nay, lên tới 12.000 sản phẩm.
Thuốc lá nhập lậu ngoài việc không có nguồn gốc xuất xứ thì hàm lượng chất gây hại cũng cao hơn. Khảo sát của Viện Kinh tế kỹ thuật thuốc lá trên một số mẫu đã cho thấy hàm lượng các chất gây hại trong thuốc lá lậu cao hơn 1,5 lần so với tiêu chuẩn của Bộ Y tế.
Đây chỉ là một trong những trường hợp điển hình bị các lực lượng chức năng triệt phá trong thời gian qua. Đáng lo nhất, không chỉ mua bán bí mật trên các hội kín, các sản phẩm này còn ngang nhiên bị rao bán trên thương mại điện tử, thậm chí ở một số điểm bán hàng công khai trên phố. Đặc biệt, trong thời gian dịch bệnh, lượng tiêu thụ các sản phẩm này không giảm đi, thậm chí giá cả còn tăng cao do cung không đủ cầu.
Lợi nhuận của việc mua bán bất hợp pháp thuốc lá thế hệ mới lên tới 400%, lại không chịu bất cứ thuế phí nào, trong khi đó nếu bị bắt thì chỉ bị xử phạt hành chính. So với mức phạt tới 3 triệu đồng cho 1 bao thuốc lá điếu nhập lậu và khả năng bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu tái phạm, thì rõ ràng việc mua bán bất hợp pháp thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng vẫn hết sức hấp dẫn với các tay buôn hàng.
Không thể cấm, nhưng bao giờ quản?
Sự hiện diện của thuốc lá thế hệ mới trong cộng đồng đã và đang trở thành thực tế cung cầu. Thuốc lá điếu, dù độc hại nhất, vẫn là ngành kinh doanh hợp pháp, có điều kiện tại Việt Nam.
Thuốc lá thế hệ mới hoạt động trên nguyên lý làm nóng không đốt cháy nhưng vẫn là những sản phẩm cung cấp nicotin thay thế cho thuốc lá điếu. Chính vì thế, việc cấm thuốc lá thế hệ mới là điều không khả thi.
Nhiều bằng chứng khoa học từ những quốc gia phát triển như Mỹ, Anh, Đức, Nhật Bản… cũng đã cho thấy thuốc lá thế hệ mới giảm thiểu tác hại so với việc thuốc lá điếu.
Vậy câu hỏi đặt ra là khi nào thì thuốc lá thế hệ mới được đưa vào quản lý hợp pháp, hiệu quả? Thực tế cho thấy thuốc lá làm nóng, thuốc lá điện tử nằm ngoài luật, không chịu sự quản lý chặt chẽ và chịu thuế khiến cơ quan quản lý thị trường lúng túng với việc xử phạt; Nhà nước mất thêm nguồn thu; sức khoẻ cộng đồng tiếp tục bị đe dọa.
Nguy hiểm nhất là nguy cơ thanh thiếu niên tiếp cận với các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới nhập lậu, với thông tin sai lệch không thể kiểm soát được.
[Triển vọng mới cho công tác quản lý thuốc lá thế hệ mới]
Nhận định về vấn đề này, Clive Bates, một chuyên gia về chính sách kiểm soát thuốc lá cũng là cựu giám đốc tổ chức Hành động về Hút thuốc và Sức khỏe - ASH (Anh quốc) đánh giá “chuỗi cung ứng” thuốc lá thế hệ mới bất hợp pháp trên thị trường chợ đen kém chất lượng thông qua mạng lưới tội phạm đang mang đến hàng ngàn tác động tiêu cực không lường được.
Việc này tương tự như trường hợp ở Hoa Kỳ vào những năm 1920, khi thức uống có cồn chưa được hợp thức hoá thương mại như hiện tại, khiến “nhiều người Mỹ, theo một cách nào đó, trở thành tội phạm hoặc quay lưng lại với nhau."
Ở Việt Nam, vấn nạn mua bán bất hợp pháp thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng đã diễn ra gần 4 năm nay. Năm 2017, Chính phủ bắt đầu có công văn đầu tiên chỉ đạo sớm nghiên cứu để đưa vào quản lý thuốc lá điện tử. Theo các chuyên gia, nếu để thị phần sản phẩm lậu định hình và trở nên quá lớn thì gần như không thể ngăn chặn được.
Trong năm 2020, Chính phủ đã 2 lần yêu cầu các cơ quan chức năng khẩn trương xây dựng chính sách quản lý riêng với thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng nhằm phòng chống nạn buôn lậu thuốc lá đang ngày càng diễn biến phức tạp. Tháng 10 vừa qua, Văn phòng chính phủ đã có văn bản, giao cho các bộ và địa phương “siết chặt hơn nữa việc nhập lậu, tàng trữ, vận chuyển, kinh doanh thuốc lá điếu, xì gà, thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng."
Sau nhiều hội thảo, tọa đàm đã được tổ chức, một số chuyên gia y tế và đại diện các ban bộ ngành bước đầu có sự đồng thuận đối với việc cần sớm quản lý thuốc lá làm nóng, tạo tiền đề để tiếp tục nghiên cứu quản lý các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới còn lại.
Ở góc độ toàn cầu, hơn 60 quốc gia đã đưa thuốc lá làm nóng vào quản lý. Còn ở Việt Nam, định hướng luật hóa thuốc lá thế hệ mới cũng đã khá rõ, vấn đề đặt ra là làm sao để đẩy nhanh hơn nữa tiến độ để sớm chấm dứt tình trạng “thả rông” này./.