Phát triển thị trường vốn là mục tiêu chiến lược quan trọng trong quá trình cơ cấu lại nền tài chính nước ta, trong đó phát triển thị trường trái phiếu là một mục tiêu quan trọng. Thị trường trái phiếu Chính phủ chuyên biệt chính thức khai trương và đi vào hoạt động ngày 24/09/2009, sau hơn 1 năm thực hiện chủ trương của Bộ Tài chính về việc xây dựng thị trường giao dịch trái phiếu Chính phủ chuyên biệt tại Quyết định số 86/QĐ-BTC, ngày 15/01/2008 Phê duyệt Đề án xây dựng thị trường giao dịch trái phiếu Chính phủ chuyên biệt.
Theo đó, toàn bộ hàng hóa trên thị trường trái phiếu Chính phủ chuyên biệt đã được phát hành qua đấu thầu tập trung từ năm 2006 và niêm yết tập trung tại Sở giao dịch Chứng khoán Hà Nội từ năm 2008. Các trái phiếu phát hành qua đấu thầu và bảo lãnh sau khi niêm yết đều được giao dịch trên Hệ thống giao dịch trái phiếu Chính phủ riêng, tách khỏi Hệ thống giao dịch cổ phiếu, quản lý theo đầu thành viên và đáp ứng những yêu cầu đặc thù của giao dịch trái phiếu Chính phủ. Các kết quả đạt được trong 15 năm qua cho thấy, thị trường trái phiếu Chính phủ chuyên biệt đã khẳng định được vai trò là kênh huy động vốn an toàn, hiệu quả cho ngân sách Nhà nước và là thị trường tham chiếu về lãi suất cho các thị trường tài chính và hàng hóa của nền kinh tế.
Đấu thầu trái phiếu Chính phủ trở thành phương thức huy động chính
Trong giai đoạn đầu của quá trình phát triển, trái phiếu Chính phủ, trái phiếu Chính phủ bảo lãnh và trái phiếu chính quyền địa phương chủ yếu được phát hành theo phương thức bảo lãnh và bán lẻ. Các đợt phát hành theo các phương thức khác nhau nhiều khi chồng chéo dẫn đến hiệu quả không cao. Việc xác định lãi suất chỉ đạo đôi khi chưa phản ánh chính xác thực tế thị trường. Thị trường trái phiếu còn thiếu một cơ cấu lãi suất chuẩn và không có kế hoạch phát hành định kỳ khiến các nhà đầu tư không thể chủ động về nguồn vốn và kế hoạch tham gia thị trường. Chưa có các tổ chức tạo lập thị trường cho trái phiếu Chính phủ để đảm bảo thành công cho các đợt phát hành cũng như tạo tính thanh khoản cho thị trường thứ cấp.
Huy động gần 45.300 tỷ đồng qua đấu thầu trái phiếu Chính phủ
Tháng Tám vừa qua, HNX tổ chức 16 đợt đấu thầu trái phiếu Chính phủ do Kho bạc Nhà nước phát hành, huy động được 45.283 tỷ đồng, tại 5 kỳ hạn gồm 5 năm, 10 năm, 15 năm, 20 năm và 30 năm.
Cho đến năm 2000, phương thức đấu thầu trái phiếu Chính phủ được triển khai lần đầu tiên tại Trung tâm giao dịch Chứng khoán Hồ Chí Minh. Đến năm 2006, Bộ Tài chính quy định tập trung đấu thầu trái phiếu Chính phủ tại HNX, từ đó hoạt động phát hành trái phiếu Chính phủ qua đấu thầu bắt đầu khởi sắc trở thành phương thức phát hành chính hiện nay. Với uy tín của Chính phủ, các loại trái phiếu Chính phủ từ ngắn hạn đến dài hạn nếu được phát hành một cách đều đặn căn cứ vào một kế hoạch tổng thể sẽ tạo nên một đường cong lãi suất chuẩn cho thị trường tiền tệ cũng như thị trường chứng khoán, đó chính là những mức lãi suất tổng hợp do cung cầu quyết định.
HNX với vai trò là cơ quan vận hành thị trường đã xây dựng và phát triển Hệ thống Đấu thầu ngày càng hoàn chỉnh. Từ Hệ thống Đấu thầu phiên bản 1 chỉ có chức năng nhập lệnh và xác định kết quả, tháng 8/2012, HNX đã đưa vào vận hành hệ thống đấu thầu điện tử, giúp thành viên đấu thầu có thể bỏ phiếu điện tử, thay thế việc bỏ phiếu bằng văn bản trước đó. Tháng 6/2016, HNX tiếp tục cho ra mắt hệ thống đấu thầu điện tử trực tuyến (E.ABS), được phát triển trên nền tảng Internet hiện đại, giúp các nhà đầu tư không phải là thành viên đấu thầu cũng được bỏ phiếu dự thầu điện tử trên hệ thống thông qua việc kết nối Internet. Hệ thống đấu thầu E.ABS giúp thời gian đấu thầu giảm xuống còn một nửa, đáp ứng tốt yêu cầu của thị trường, giúp cho thành viên, nhà đầu tư tiết kiệm thời gian và chi phí.
HNX phối hợp với Kho bạc Nhà nước đã xây dựng nhiều nghiệp vụ đấu thầu mới và chủ động nâng cấp hệ thống để phù hợp với các nghiệp vụ mới. Điển hình là đấu thầu bổ sung nhằm giảm số mã trái phiếu, tăng quy mô niêm yết của một mã, phát triển danh mục trái phiếu chuẩn; Đa dạng hóa loại trái phiếu đấu thầu, ngoài trái phiếu trả lãi thông thường có thể đấu thầu trái phiếu không trả lãi định kỳ, trái phiếu có kỳ trả lãi đầu tiên ngắn hơn/dài hơn; Đa dạng hình thức xét thầu theo điều kiện thị trường, bao gồm xét thầu đơn giá (từ năm 2009-2020) và xét thầu song song cả đơn giá và và đa giá (kể từ năm 2021 đến nay); Bổ sung phiên phát hành thêm bên cạnh phiên phát hành chính vào buổi sáng để tổ chức phát hành có thể linh hoạt, chủ động gọi thầu thêm khi thị trường thuận lợi; Bổ sung các nghiệp vụ đấu thầu mua lại và đấu thầu hoán đổi trên hệ thống đấu thầu trái phiếu Chính phủ…
Trong vòng 15 năm, thông qua hơn 3.400 đợt đấu thầu đã được tổ chức tại HNX, huy động được tổng số vốn hơn 3,3 triệu tỷ đồng cho ngân sách Nhà nước để phục vụ cho nhu cầu đầu tư phát triển kinh tế đất nước. Khối lượng trái phiếu trúng thầu tăng nhanh trong giai đoạn từ năm 2009 đến 2016, với tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm trong thời kỳ này là 98,6%. Từ năm 2017, khối lượng trái phiếu phát hành qua phương thức đấu thầu tăng giảm tùy năm phụ thuộc vào nhu cầu của các tổ chức phát hành. Tính chung cả thời kỳ 2009-2024, quy mô phát hành trái phiếu Chính phủ qua đấu thầu có tốc độ tăng trưởng bình quân ước khoảng 40%/năm.
Con số này tương ứng với mức huy động bình quân một năm đạt hơn 225 nghìn tỷ đồng, tương đương chiếm hơn 7% tổng vốn đầu tư của toàn xã hội năm 2023 và 24% tổng vốn đầu tư của khu vực Nhà nước năm 2023. Khối lượng vốn huy động trong nước từ phát hành trái phiếu Chính phủ tăng, giúp giảm dần tỷ lệ nợ vay nước ngoài trong tổng mức vay của Chính phủ, cụ thể: nợ vay nước ngoài đã giảm từ 73,6% (năm 2010) xuống mức 63,4% (năm 2015) và 34,8% năm 2021, đến cuối năm 2023 khoảng 37-38%.
Ngoài ra, lãi suất huy động vốn trên thị trường trái phiếu Chính phủ đã giảm đáng kể qua các năm đối với tất cả các kỳ hạn, trong đó giảm mạnh nhất là kỳ hạn 5 năm và 10 năm. Lãi suất huy động vốn trung bình đã giảm từ 4%/năm đến 9%/năm trên tất cả các kỳ hạn. Đặc biệt giảm mạnh tại kỳ hạn 5 năm, giảm từ 11%/năm (năm 2009) xuống còn 1,95%/năm (tháng 8/2024) và kỳ hạn 10 năm, giảm từ mức 9,9%/năm (năm 2009) xuống còn 2,71%/năm (tháng 8/2024). Lãi suất huy động giảm đáng kể, giúp tiết kiệm cho ngân sách Nhà nước hàng nghìn tỷ đồng tiền trả lãi và hỗ trợ tích cực trong điều tiết kinh tế vĩ mô.
Về kỳ hạn trái phiếu, giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2014, trái phiếu Chính phủ phát hành chỉ có các kỳ hạn 2, 3, 5 và 10 năm, thì từ 2014 trở về sau các kỳ hạn đã dần được đa dạng hóa và kéo dài ra gồm 7 kỳ hạn 3, 5, 7, 10, 15, 20 và 30 năm. Đặc biệt, từ năm 2017 đến nay, thực hiện Nghị quyết số 07-NQ/TW của Bộ Chính trị về về chủ trương, giải pháp cơ cấu lại ngân sách Nhà nước, quản lý nợ công để đảm bảo nền tài chính quốc gia an toàn, bền vững và Nghị quyết số 25/2016/NQ-QH ngày 09/11/2016 của Quốc hội về kế hoạch tài chính 5 năm quốc gia giai đoạn 2016- 2020, toàn bộ số trái phiếu Chính phủ phát hành trên thị trường đều có kỳ hạn từ 5 năm trở lên đến 30 năm. Theo đó kỳ hạn bình quân của toàn danh mục phát hành được kéo dài từ 3,2 năm (năm 2013) lên 12,58 năm (năm 2023). Việc kỳ hạn phát hành bình quân trái phiếu Chính phủ được kéo dài giúp giãn áp lực trả nợ, cắt đỉnh nợ cho ngân sách Nhà nước, góp phần xây dựng nền tài chính quốc gia an toàn, bền vững.
Tới nay, tỷ lệ nắm giữ trái phiếu Chính phủ của các tổ chức bảo hiểm và các tổ chức khác ngày càng có xu hướng tăng, giảm tỷ lệ nắm giữ của các ngân hàng thương mại. Trước năm 2015, khối các ngân hàng thương mại nắm giữ khoảng 80% khối lượng trái phiếu Chính phủ trên thị trường, khối bảo hiểm và các công ty tài chính, quỹ đầu tư tài chính khác chỉ chiếm khoảng 20%. Tính đến cuối tháng 8/2024, tỷ lệ nắm giữ trái phiếu Chính phủ của khối các ngân hàng thương mại giảm xuống chỉ còn khoảng 40% trong khi tỷ lệ nắm giữ khối bảo hiểm và các công ty tài chính, quỹ đầu tư tăng lên khoảng 60%. Sự chuyển dịch cơ cấu nhà đầu tư như trên góp phần giúp thị trường trái phiếu ổn định, giảm thiểu tác động của các biến động ngắn hạn trên thị trường tiền tệ.
Thị trường giao dịch thứ cấp-quy mô và thanh khoản ngày càng tăng
Thị trường giao dịch thứ cấp trái phiếu Chính phủ chuyên biệt được vận hành năm 2009, tách giao dịch trái phiếu Chính phủ ra khỏi hệ thống giao dịch cổ phiếu, đã đáp ứng được các yêu cầu đặc thù của giao dịch trái phiếu Chính phủ, phù hợp với định hướng phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam và các thông lệ quốc tế. Kể từ đây, trái phiếu Chính phủ được giao dịch tập trung, thông tin về thị trường đầy đủ, nhất quán và nhanh chóng. Thị trường trái phiếu với hoạt động giao dịch, thanh toán bù trừ được điện tử hóa theo quy trình chuẩn thực sự đã góp phần tạo nên một sân chơi minh bạch, hiện đại cho các định chế tài chính.
Ngày 18/3/2013, HNX đưa Hệ thống giao dịch trái phiếu Chính phủ phiên bản 2 vào sử dụng chính thức. Trong nỗ lực chung nhằm phát triển thị trường trái phiếu Chính phủ, tăng cường trao đổi, kết nối với các tổ chức tài chính trong khu vực và trên thế giới, tạo thuận lợi và thu hút nhà đầu tư nước ngoài tìm hiểu, tham gia đầu tư vào thị trường công cụ nợ. Nhờ đó, giá trị giao dịch thứ cấp đã tăng trưởng đột biến trong 2 năm 2013 và 2014, giá trị giao dịch năm 2014 so với năm 2012 tăng trưởng gấp 4,2 lần.
Ngày 26/6/2015, HNX chính thức triển khai Hệ thống giao dịch trực tuyến trái phiếu Chính phủ (E-BTS), giúp nhà đầu tư có thể kết nối giao dịch từ xa mọi lúc, mọi nơi. Bên cạnh đó, HNX luôn tích cực chỉnh sửa hệ thống để đưa vào vận hành các hàng hóa mới và các loại hình giao dịch mới cho thị trường trái phiếu Chính phủ.
Năm 2019, HNX đã phát triển bổ sung mới và đưa vào áp dụng Giao dịch bán kết hợp mua lại và Giao dịch vay và cho vay, bên cạnh các loại hình giao dịch truyền thống là giao dịch mua bán thông thường và giao dịch mua bán lại.
Tháng 7/2021, sản phẩm mua lại có kỳ hạn trái phiếu Chính phủ từ nguồn ngân sách Nhà nước tạm thời nhàn rỗi của Kho bạc Nhà nước (Repos Kho bạc Nhà nước) đã được triển khai chính thức một mặt giúp Kho bạc Nhà nước thực hiện nghiệp vụ quản lý ngân quỹ hiệu quả, mặt khác giúp các chủ sở hữu trái phiếu Chính phủ có thêm kênh vay vốn thế chấp bằng tài sản bằng trái phiếu Chính phủ để tăng tính thanh khoản của trái phiếu Chính phủ. Hiện nay, trên thị trường thứ cấp đã hình thành 4 phương thức giao dịch trái phiếu, gồm giao dịch mua bán thông thường, giao dịch mua bán lại, giao dịch bán kết hợp mua lại và giao dịch vay và cho vay.
Quy mô thị trường tăng trưởng mạnh
Tại thời điểm 31/8/2024, quy mô niêm yết thị trường trái phiếu Chính phủ tại HNX đạt 2.145.604 tỷ đồng, gấp 13,45 lần so với năm 2009, tương đương xấp xỉ 21% GDP năm 2023 (quy mô niêm yết năm 2009 của thị trường trái phiếu Chính phủ là 159.546 tỷ đồng, chiếm khoảng 8,77% GDP năm 2009). Quy mô niêm yết giai đoạn 2010-2014 tăng trưởng trung bình xấp xỉ 35%/năm, giai đoạn 2015-2020 tăng trưởng 12,7%/năm, giai đoạn 2020-2024 tăng trưởng 12,16%/năm.
Thanh khoản trái phiếu bình quân 8 tháng đầu năm 2024 đạt mức 10.835 tỷ đồng/phiên, gấp 29,68 lần so với năm 2009 (Giá trị giao dịch bình quân trái phiếu Chính phủ năm 2009 là 365 tỷ đồng/phiên). Giá trị giao dịch giai đoạn 2010-2014 tăng trưởng trung bình 69%/năm, giai đoạn 2015-2020 tăng trưởng hơn 33%/năm, giai đoạn 2020-2024 tăng trưởng 5,3%/năm.
Cùng với sự tăng trưởng về quy mô và thanh khoản, thị trường trái phiếu Chính phủ cũng có sự phát triển ấn tượng về chiều sâu thể hiện ở giá trị giao dịch Repos ngày càng tăng mạnh. Giá trị giao dịch Repos từ quy mô khiêm tốn với tỷ trọng 6,5% trên tổng giá trị giao dịch năm 2009 đã tăng lên mức 55% tổng giá trị giao dịch toàn thị trường năm 2019 và hiện ở mức 40% tổng giá trị giao dịch toàn thị trường tại thời điểm 31/8/2024.
Sự tham gia của các thành viên là ngân hàng thương mại đã gia tăng mạnh mẽ, từ mức 38,8% thị phần năm 2010, đã tăng lên 87% trong năm 2019 và từ sau năm 2019 tới nay cũng chiếm thị phần giao động từ 79% đến 85%. Trong khi đó, sự tham gia của các công ty chứng khoán thành viên giảm mạnh cả về nghiệp vụ môi giới và tự doanh từ năm 2009-2021, thị phần môi giới của khối công ty chứng khoán giảm từ mức gần 50% năm 2010 xuống mức 7,2% trong năm 2021, hoạt động tự doanh của công ty chứng khoán cũng giảm từ mức 11,8% năm 2010 xuống mức 7,8% năm 2021. Từ năm 2022 trở lại đây, hoạt động tự doanh của công ty chứng khoán có xu hướng tăng dần từ mức 8.4% năm 2022 lên mức 17,6% trong 8 tháng của năm 2024. Kho bạc Nhà nước bắt đầu tham gia vào thị trường giao dịch công cụ nợ thứ cấp kể từ tháng 7/2021 tại nghiệp vụ Repos, theo thống kê tới hiện tại, tổng giá trị giao dịch trong 08 tháng đầu năm 2024 đạt mức giao dịch cao đáng kể so với năm 2021, gấp hơn 45 lần so với năm 2021, tương ứng đạt 86.158,71 tỷ đồng.
Các nhà tạo lập thị trường đã được quy định thực hiện nghĩa vụ chào giá hai chiều (giá mua, giá bán) đối với các mã trái phiếu Chính phủ tiêu chuẩn, nhằm tạo thanh khoản; Tăng cường trách nhiệm của thành viên thị trường thứ cấp trong công tác báo cáo giao dịch. Do đó, giao dịch trái phiếu Chính phủ không ngừng tăng về quy mô và độ sâu, tiệm cận với các nước có thị trường trái phiếu Chính phủ phát triển trong khu vực và trên thế giới.
Trong quá trình xây dựng và phát triển thị trường trái phiếu Chính phủ, HNX luôn chú trọng phát triển về hạ tầng, công nghệ phục vụ thị trường cũng như hệ thống chỉ số, chỉ báo, bám sát nhu cầu và hỗ trợ tốt cho các hoạt động đa dạng của thị trường. Đặc biệt, hệ thống chỉ báo thị trường được phát triển để tạo điều kiện thuận lợi nhất giao dịch cho các nhà đầu tư và thành viên thị trường, là cơ sở để nhà đầu tư tham chiếu, định giá các loại trái phiếu khác trên thị trường.
HNX xây dựng và công bố Đường cong lợi suất (Yield Curve) vào tháng 3/2013 và Bộ chỉ số trái phiếu (Bond indices) vào tháng 01/2015. Đến nay, 2 hệ thống chỉ báo thị trường này đều phát huy vai trò tích cực trong việc định lãi suất tham chiếu và định giá trái phiếu, giúp cho nhà đầu tư và thành viên thị trường thuận lợi hơn trong việc giao dịch trên thị trường. Qua đó, các thành viên thị trường đã sử dụng khá hiệu quả yếu tố này trong việc phân tích, dự báo xu hướng biến động của các điều kiện kinh tế vĩ mô và là công cụ phổ biến giúp các nhà đầu tư xác định giá trị thị trường của các công cụ tài chính cùng kỳ hạn.
Đường cong lợi suất phát huy tốt vai trò là công cụ chỉ báo xu hướng lãi suất trên thị trường. Đây cũng là một kênh cung cấp thông tin tham khảo hữu ích cho cơ quan quản lý, tổ chức phát hành, cũng như thành viên về diễn biến lãi suất trên thị trường. Hệ thống YC với các mức lãi suất chào giá đã góp phần hỗ trợ tích cực trong việc định hình khung lãi suất phát hành trái phiếu của Bộ Tài chính, hỗ trợ Kho bạc Nhà nước lựa chọn lãi suất trúng thầu.
Mục tiêu phát triển thị trường trong những năm tới
Thị trường trái phiếu Chính phủ là một cấu phần quan trọng của thị trường chứng khoán, trong giai đoạn tới, HNX tiếp tục bám sát định hướng phát triển của thị trường chứng khoán của Chính phủ, Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và phối hợp với các bên liên quan để thúc đẩy phát triển thị trường trái phiếu cả về quy mô và chất lượng hoạt động, đa dạng hóa các sản phẩm, đảm bảo thị trường hoạt động công khai, minh bạch và hiệu quả, từng bước tiếp cận với các chuẩn mực và thông lệ quốc tế theo mục tiêu đặt ra tại Chiến lược phát triển thị trường chứng khoán đến năm 2030 ban hành kèm theo Quyết định số 1726/QĐ-TTg ngày 29/12/2023 của Thủ tướng Chính phủ.
Theo đó, HNX sẽ tập trung triển khai một số giải pháp trọng tâm như tiếp tục đa dạng hóa các sản phẩm trái phiếu mới, phù hợp với sự phát triển của thị trường và nhu cầu đầu tư như các sản phẩm trái phiếu xanh, trái phiếu có lãi suất thả nổi, trái phiếu có gốc, lãi được giao dịch tách biệt (strip bond), trái phiếu gắn với chỉ số lạm phát,… nhằm tạo thêm kênh huy động vốn cho ngân sách và thu hút các nhà đầu tư hướng tới mục tiêu phát triển kinh tế bền vững.
Đơn vị này cũng kiến nghị với các cơ quan quản lý có chính sách đa dạng hóa kỳ hạn phát hành, tập trung vào trái phiếu dài hạn (trên 5 năm) và linh hoạt với các kỳ hạn ngắn để tạo đường cong lãi suất tham chiếu đầy đủ.
Ngoài ra, HNX tập trung hoàn thiện, phát triển hạ tầng công nghệ giao dịch theo hướng hiện đại, chuyên nghiệp, đảm bảo đồng bộ với các quy định của các cơ quan quản lý, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của các nhà đầu tư trên thị trường và sẵn sàng cho các sản phẩm mới.
Phát triển, nâng cấp hệ thống công bố thông tin, đảm bảo tính công khai, minh bạch và kịp thời, đáp ứng yêu cầu của các chủ thể tham gia thị trường công cụ nợ… theo quy định.
HNX cũng sẽ hoàn thiện và phát triển hệ thống các nhà tạo lập thị trường với đầy đủ quyền lợi và nghĩa vụ để thực hiện chức năng tạo lập thị trường trên cả thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp nhằm tăng tính thanh khoản của thị trường.
Đơn vị này tiếp tục đẩy mạnh phát triển cơ sở nhà đầu tư trong đó có việc thúc đẩy hình thành và phát triển các nhà đầu tư dài hạn, tạo cầu bền vững cho thị trường, như quỹ hưu trí tự nguyện; Quỹ bảo hiểm liên kết; Hoạt động đầu tư vào trái phiếu của các công ty bảo hiểm; Thu hút sự tham gia của nhà đầu tư nước ngoài, các định chế đầu tư chuyên nghiệp trên thế giới tham gia đầu tư vào trái phiếu Chính phủ Việt Nam nói chung, trái phiếu Chính phủ xanh nói riêng.
Có thể nói, sau 15 năm vận hành, thị trường trái phiếu Chính phủ đã khẳng định vai trò là kênh huy động vốn an toàn, hiệu quả cho ngân sách Nhà nước và là công cụ tái cơ cấu nợ công hữu hiệu, là sân chơi chuyên nghiệp, không thể thiếu của nhà đầu tư. Liên tục trong các năm 2013, 2014, 2018, 2019 thị trường trái phiếu Chính phủ Việt Nam được Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB) đánh giá là một trong các thị trường có tốc độ tăng trưởng mạnh nhất khu vực Đông Á. Với những kết quả đạt được, chúng ta hoàn toàn có quyền kỳ vọng thị trường trái phiếu Chính phủ trên chặng đường sắp tới sẽ có những bước phát triển mạnh mẽ hơn nữa, xứng tầm với tiềm năng và khẳng định vị thế, vai trò của định chế tài chính không thể thiếu của nền kinh tế./.