Sau 20 năm với mọi nỗ lực, quyết tâm bảo hộ, "giấc mơ" về ngành công nghiệp ôtô Việt Nam đã không thành hiện thực.
Không chấp nhận thất bại, trong kế hoạch phát triển của ngành này, Bộ Công Thương tiếp tục đặt nhiều kỳ vọng với mục tiêu cụ thể, theo đó, trong giai đoạn 2025-2035, sản xuất ôtô sẽ trở thành ngành công nghiệp quan trọng với mục tiêu tỷ lệ nội địa hóa lên tới 80%.
Tuy nhiên, thời điểm Việt Nam thực hiện cam kết Khu vực Thương mại tự do ASEAN (AFTA) sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 1/1/2018, khi đó thuế nhập khẩu xe nguyên chiếc sẽ về mức 0%. Câu hỏi đặt ra là liệu “vết xe đổ” có lặp lại?
Nhiệm vụ “bất khả thi”
Nhìn lại ngành công nghiệp ôtô Việt Nam sau 20 năm, Vụ trưởng Vụ Công nghiệp nặng (Bộ Công Thương) Trương Thanh Hoài cho biết đến nay, tổng năng lực sản xuất-lắp ráp ôtô đạt khoảng 500.000 xe/năm, đáp ứng 70% nhu cầu xe trong nước.
Cùng với sản xuất, lắp ráp xe, bước đầu, Việt Nam đã hình thành nên ngành công nghiệp hỗ trợ; cung cấp một số phụ tùng cho sản xuất, lắp ráp ôtô trong nước như gương, kính, ghế ngồi, bộ dây điện, ắcquy, săm lốp, sản phẩm nhựa... đồng thời thu hút được một số doanh nghiệp sản xuất linh kiện và phụ tùng thế giới theo hình thức doanh nghiệp chế xuất.
Tuy nhiên, ông Hoài cũng thừa nhận ngành công nghiệp ôtô Việt Nam hoàn toàn không đạt được mục tiêu đề ra theo cam kết của doanh nghiệp khi đầu tư vào Việt Nam. Cụ thể, mục tiêu đề ra đối với xe đến 9 chỗ ngồi, tỷ lệ nội địa hóa là 40% vào năm 2005 và 60% vào năm 2010, nhưng đến nay mới đạt bình quân từ 7-10%.
Không chỉ vậy, chất lượng xe mặc dù có cải tiến nhưng không bằng xe nhập khẩu, giá bán xe vẫn ở mức cao so với các nước trong khu vực, sản xuất ôtô mới dừng ở mức độ lắp ráp đơn giản với 4 công đoạn chính là hàn, sơn, lắp ráp và kiểm tra.
Phân tích nguyên nhân, Bộ Công Thương cho rằng ngoài dung lượng thị trường thấp, thời gian qua, chính sách cho ngành này như thuế, phí, hạ tầng... thiếu ổn định và chưa có sự đồng thuận cao giữa các cơ quan quản lý nhà nước nên chưa tạo điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp yên tâm đầu tư.
Mặt khác, vẫn thiếu chương trình hành động cụ thể và bố trí nguồn lực (nhân lực và tài lực) để triển khai các chính sách đã ban hành.
Đặc biệt, trước khi vào Việt Nam, các tập đoàn đã đầu tư các dự án sản xuất ôtô con có quy mô lớn trong khu vực như Thái Lan, Indonesia... nên họ hạn chế mở rộng quy mô tại Việt Nam. Cùng với đó, tâm lý lựa chọn xe nhập khẩu có tính năng tiên tiến hơn, mẫu mã đẹp hơn xe sản xuất trong nước của người tiêu dùng cũng ảnh hưởng đến thị phần xe trong nước.
Vẫn quyết tâm thực hiện
Mặc dù vậy, thực hiện Chiến lược phát triển ngành công nghiệp ôtô Việt Nam đến năm 2025, tầm nhìn đến 2035 và Quy hoạch phát triển ngành công nghiệp ôtô đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030 được Chính phủ phê duyệt năm 2014 với mục tiêu công nghiệp ôtô trở thành ngành công nghiệp quan trọng và tăng tỷ lệ nội địa hóa lên tới 80%, Bộ Công Thương đang rốt ráo lấy ý kiến để triển khai.
Bộ Công Thương cho rằng với dân số gần 100 triệu dân, GDP bình quân đầu người và t ỷ lệ dân số tầng lớp trung lưu ngày một tăng, thị trường ôtô Việt Nam được đánh giá là đang trên đà tăng trưởng tốt với tốc độ tăng bình quân hai năm gần đây đạt gần 40%. Nhiều chuyên gia cũng đánh giá Việt Nam là thị trường tiềm năng mà không một doanh nghiệp sản xuất ôtô nào có thể bỏ qua.
Để hiện thực hóa mục tiêu trên, Thứ trưởng Bộ Công Thương Đỗ Thắng Hải cho biết trong giai đoạn trước mắt, công nghiệp ôtô Việt Nam cố gắng tham gia sâu nhất vào chuỗi sản xuất ôtô toàn cầu của các thương hiệu hiện có, tập trung hỗ trợ các doanh nghiệp có số lượng sản xuất lớn tại Việt Nam; thu hút đầu tư và hỗ trợ sản xuất có định hướng vào thị trường “ngách," các hãng xe, dòng xe chưa có cơ sở sản xuất lớn tại thị trường ASEAN. Bộ Công Thương sẽ tạo dựng thị trường đủ lớn cho các nhà sản xuất ôtô bằng việc khuyến khích sử dụng xe sản xuất trong nước và có những biện pháp bảo hộ nhưng không vi phạm các cam kết của AFTA.
Ngoài ra, cùng với việc hỗ trợ các nhà sản xuất ôtô để giảm giá thành sản phẩm, nâng cao giá trị cạnh tranh, Bộ cũng sẽ có những biện pháp cụ thể nhằm đảm bảo sự cạnh tranh bình đẳng giữa xe nhập khẩu và xe sản xuất trong nước. Đối với các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ nội địa sản xuất linh kiện và phụ tùng, Bộ sẽ có những giải pháp hỗ trợ, phát triển cụ thể và cũng tập trung thu hút các tập đoàn đa quốc gia đầu tư các dự án có quy mô lớn tại Việt Nam, đặc biệt tập trung vào các thương hiệu và dòng xe chưa có tại khu vực ASEAN...
Đánh giá về những giải pháp trên, Thứ trưởng Đỗ Thắng Hải cho rằng đây sẽ là biện pháp hữu hiệu nhất để nâng cao khả năng cạnh tranh các sản phẩm sản xuất lắp ráp trong nước và khuyến khích các hãng xe nâng cao tỷ lệ nội địa hóa.
Tuy nhiên, nhìn từ góc độ của doanh nghiệp hoạt động nhiều năm trong lĩnh vực ôtô, ông Nguyễn Tuấn, Công ty trách nhiệm hữu hạn Thiên Phúc An bày tỏ vấn đề phát triển ngành công nghiệp ôtô đã được đặt ra cách đây 20 năm và dù đã được bảo hộ, hưởng nhiều ưu đãi nhưng vẫn không thể “lớn lên” được. Bộ Công Thương đã thừa nhận thất bại này.
Nay Bộ lại tiếp tục đặt mục tiêu duy trì ngành, đặc biệt, thời điểm thuế suất thuế nhập khẩu từ khu vực ASEAN giảm còn 0% đang cận kề, giá ôtô sản xuất trong nước sẽ không thể cạnh tranh nổi và xu hướng nhập xe về phân phối là tất yếu bởi thuế phụ tùng và linh kiện quá cao, chưa kể chi phí đóng gói, vận chuyển. Khi đó, chỉ còn lại hai doanh nghiệp tư nhân là Thaco và Hyundai Thành Công lắp ráp nhưng họ sẽ phải có chiến lược đột phá để tồn tại.
Chuyển hướng sang nhập khẩu
Điều ông Tuấn nói không phải là không có lý khi một số “ông lớn” như Toyota và Honda đang từng bước thu hẹp sản xuất bằng việc nhập khẩu xe Fortuner và Civic về phân phối thay cho lắp ráp trong nước như trước đây. Đây cũng là điều trăn trở của nhiều liên doanh sản xuất lắp ráp xe, bởi họ sẽ phải tính bài toán kinh tế dựa trên tình hình cụ thể, không mạo hiểm tiếp tục đầu tư mở rộng sản xuất mà chỉ tập trung duy trì một vài mẫu xe có sản lượng lớn.
Thậm chí, họ có thể chuyển hướng sang nhập khẩu nhờ tận dụng lợi thế thuế suất giảm mạnh từ năm 2018. Khi hết bảo hộ, họ chuyển sang nước nào có lợi thế hơn trong khối để tiếp tục được hưởng ưu đãi.
Chia sẻ những trăn trở trên, ông Toru Kinoshita, Tổng Giám đốc Toyota Việt Nam, đồng thời là Chủ tịch Hiệp hội các nhà sản xuất ôtô Việt Nam (VAMA), cho rằng các thành viên VAMA mong muốn phát triển sản xuất ôtô trong nước, nhưng khi thuế suất thuế nhập khẩu từ ASEAN về 0%, lượng xe nhập khẩu sẽ về nhiều, một số thành viên của VAMA sẽ không tồn tại được. Do đó, VAMA đề nghị cơ quan quản lý nhà nước có giải pháp hỗ trợ để thúc đẩy ngành công nghiệp ôtô trong nước phát triển.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng cũng là doanh nghiệp sản xuất lắp ráp ôtô, nhưng với doanh nghiệp tư nhân như Thaco, Hyundai Thành Công hay Vinaxuki, dù không được hưởng nhiều ưu đãi như các liên doanh nhưng mỗi doanh nghiệp lại có bước đi khác nhau. Thaco và Vinaxuki cùng là doanh nghiệp tiên phong, cùng có ước mơ sản xuất ra chiếc ôtô “Made in Vietnam ” nhưng Vinaxuki đã không thể tiếp bước như Thaco.
Trước đây, Vinaxuki lắp ráp xe tải rất tốt nhưng tham vọng quá lớn, chuyển sang đầu tư lớn chế tạo khuôn mẫu để sản xuất xe con, trong khi đã có nhiều hãng ở Việt Nam sản xuất xe con. Ngay sau đó, thị trường khó khăn, không tiếp cận được nguồn tài chính nên dự án không ra được sản phẩm và “thoi thóp” nhiều năm nay, khó có thể cứu vãn.
Với từng bước đi thận trọng, đầu tư nội địa hóa phù hợp với tiềm lực tài chính, hiện nay Thaco đã vươn lên độc chiếm “ngôi vương” trong ngành ôtô Việt Nam cũng như vươn lên vị trí số 1 trong bảng xếp hạng doanh nghiệp tư nhân lớn nhất Việt Nam năm 2016 khi chiếm hơn 40% thị phần xe của cả nước.
Ông Trần Bá Dương - Chủ tịch Hội đồng quản trị Thaco cho biết năm 2017 cũng là năm cuối cùng kết thúc những ưu đãi, hỗ trợ của quá trình phát triển ngành công nghiệp ôtô sản xuất trong nước. Sản xuất, kinh doanh ôtô sẽ chịu sức ép cạnh tranh gay gắt và khốc liệt hơn trong bối cảnh có sự tham gia của nhiều thương hiệu mạnh ở cả trong nước và khu vực ASEAN...
Tuy nhiên, với quyết tâm và kiên trì với mục tiêu đã chọn, làm tốt chiến lược và đúng chính sách, định hướng của Chính phủ đề ra, đồng thời tiếp tục hợp tác với các đối tác có công nghệ phù hợp để tạo ra sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế và tham gia chuỗi giá trị toàn cầu, chắc chắn doanh nghiệp sẽ có chỗ đứng trong sân chơi hội nhập này./.