Thầy cúng chuẩn bị làm lễ cúng. (Ảnh: Phan Tuấn Anh/TTXVN) Hằng năm, cứ vào dịp cuối tháng 11, đầu tháng 12 dương lịch, cộng đồng dân tộc Cống ở các bản Púng Bon, Huổi Moi (xã Pa Thơm, huyện Điện Biên), bản Nậm Kè (xã Nậm Kè, huyện Mường Nhé), bản Lả Chà (xã Pa Tần, huyện Nậm Pồ) của tỉnh Điện Biên lại háo hức tổ chức Tết Hoa mào gà (Mền Loóng Phạt Ái).
Cộng đồng dân tộc Cống là 1 trong 5 cộng đồng dân tộc thiểu số ít người của tỉnh Điện Biên, cư trú tại các bản Púng Bon, Huổi Moi (thuộc xã Pa Thơm, huyện Điện Biên), bản Nậm Kè (xã Nậm Kè, huyện Mường Nhé) và bản Lả Chà (xã Pa Tần, huyện Nậm Pồ) với hơn 200 hộ dân, dân số hơn 1.000 người.
Cũng như các dân tộc anh em khác trên địa bàn, tộc người Cống canh tác chủ yếu trên nương rẫy và ruộng nước, ruộng bậc thang, một năm một vụ chính; ngoài ra còn trồng trọt các loại rau màu trên đất bãi ven sông, suối để phát triển nghề chăn nuôi gia súc, gia cầm phục vụ tết, lễ, sinh hoạt.
Bên cạnh đời sống vật chất, người Cống còn có đời sống tinh thần phong phú thông qua trang phục, các phong tục tập quán, lễ hội (Tết hoa mào gà, lễ cúng bản, Lễ cúng tổ tiên, Lễ cưới, Lễ lên nhà mới, Lễ lên lão, Lễ tạ ơn Ngọc Hoàng...) trong đó Tết hoa mào gà là độc đáo nhất bởi đây là nghi lễ trong ngày tết cổ truyền của người Cống.
Các nghi lễ diễn ra trong Tết hoa mào gà ngoài yếu tố thiêng còn có sự tham gia của các yếu tố nghệ thuật trình diễn dân gian nên cuốn hút cả cộng đồng cùng hướng về cội nguồn tổ tiên và bày tỏ lòng biết ơn với các thần linh, các quan thổ thần thổ địa nơi đồng bào sinh sống đã phù hộ cho họ một năm có sức khỏe và mùa màng tươi tốt đồng thời cầu xin những điều tốt đẹp cho một năm mới.
[Điện Biên có thêm 2 Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia]
Hoa Mào gà được trang trí trước hàng rào của mỗi gia đình trong bản. (Ảnh: Phan Tuấn Anh/TTXVN) Lễ được tổ chức vào tháng 9 âm lịch hàng năm, sau khi thu hoạch vụ mùa, công việc nương rẫy tạm gác lại để chuẩn bị đón mừng năm mới (người Cống ở giáp biên giới Việt-Lào, nên theo lịch của người Lào, một năm chỉ có 10 tháng); họ quan niệm kết thúc vụ mùa có nghĩa là kết thúc một năm cũ.
Người Cống coi đời sống tâm linh là hết sức thiêng liêng, niềm tin về cõi thiêng đó không bao giờ tắt. Họ luôn tin rằng bên cạnh sự nỗ lực của bản thân trong cuộc sống mưu sinh, các thần linh, tổ tiên luôn đồng hành để tiếp thêm sức mạnh cho họ vượt qua thử thách và làm nên những điều kỳ diệu trong cuộc sống.
Theo tổ tiên người Cống lưu truyền, nếu Tết hoa chưa được tổ chức thì chưa ai được phép đi phát nương, đào củ mài và vui chơi, ca hát. Trước đây, Lễ diễn ra từ 3-4 ngày, nay rút ngắn lại chỉ còn 1 ngày 1 đêm.
Già làng thường kiêm thầy cúng; địa điểm diễn ra lễ cúng cho Tết hoa tại nhà già làng. Trước khi lễ diễn ra 1 tuần, thầy cúng chọn ngày lành, tháng tốt (tránh ngày mất, chôn cất của những người quá cố trong bản).
Ngày diễn ra lễ cúng của Tết hoa, già làng, phát lệnh cấm bản (người trong và ngoài bản không được tự do ra vào bản), nếu ai làm trái lệ làng người Cống quan niệm sẽ bị ốm đau và gặp nhiều điều không may mắn.
Diễn trình Tết hoa mào gà gồm các lễ thức khác nhau: Sáng sớm ngày diễn ra lễ chủ mỗi gia đình lên nương lúa hái hoa mào gà gieo quanh nương mang đến nhà thầy cúng và cùng nhau trang trí hoa từ gốc tới ngọn trên một cây tre ngọn cao tới sát nóc còn nguyên cành dựng giữa nhà .
Theo quan niệm của người Cống, hoa mào gà là biểu tượng của sự may mắn, tốt đẹp. Loại hoa này được coi là cây cầu nối hai thế giới âm-dương, là con đường mà linh hồn tổ tiên đi từ thế giới thiêng về nơi thờ cúng. Màu hoa mào gà đỏ thắm, tạo nên không khí ấm áp khắp không gian lễ hội, bản làng...
Các gia đình mang đồ cúng đến nhà thầy cúng làm lễ. (Ảnh: Phan Tuấn Anh/TTXVN) Lễ vật mỗi gia đình mang đến làm lễ là 01 con gà trống, trọng lượng tùy theo từ 0,5-1kg/con và 01 chai rượu. Mâm cúng được đặt ngay ngắn dưới gốc cây hoa, lễ vật gồm những chai rượu đặt trên bàn cúng và những con vật dâng lễ hiến sinh đặt dưới chân mâm cúng.
Đạo cụ dùng trong lễ cúng gồm có trống và chiêng đồng (chiêng của người Cống có pha bạc nên âm thanh đánh lên vang giòn và ngân xa).
Sau những hồi trống, chiêng âm vang khắp bản mường là báo hiệu lễ cúng của Tết hoa mào gà bắt đầu.Thầy cúng ngồi trước mâm cúng, kính cẩn mời các thần linh, tổ tiên về dự lễ; xin phép tổ chức Tết hoa mào gà cho bản; dâng lễ vật lên các đấng thần linh, tổ tiên.
Lời thầy cúng: "Một năm cũ đã qua rồi, năm mới đến không phải kiêng kỵ gì nữa, chúng con báo cho các thần linh, tổ tiên biết chúng con tổ chức Tết hoa mào gà, múa xòe để được đi đào củ mài, phát nương."
Những con vật hiến sinh sau đó được mang đi làm thịt để chuẩn bị mâm cỗ cúng (đồ chín). Mâm cúng lúc này gồm: rượu, thịt gà luộc vẫn đặt ở vị trí ban đầu. Thầy cúng trịnh trọng xướng lời mời các thần linh, tổ tiên ăn cỗ.
Thầy thay mặt dân bản báo cáo tình hình mùa màng, chăn nuôi, sức khoẻ của bà con trong năm qua và cầu xin các thần linh, tổ tiên phù hộ dân bản sang năm mới dồi dào sức khỏe, mùa màng bội thu, gà, lợn đầy chuồng và cầu cho mọi sự tốt lành may mắn đến cho bản mường. Sau đó, thầy cúng nâng chén rượu chúc mừng mọi người sang năm mới những điều tốt đẹp nhất.
Các nghi lễ của Tết hoa mào gà kết thúc, thầy cúng lần lượt đi cúng cho từng nhà (mỗi gia đình kết sẵn một vòng hoa mào gà nhỏ đặt vừa đầu người treo trên một chiếc sào gác ngang xà gian chính giữa nhà). Thầy cúng thay lời gia chủ kính cẩn trước bàn thờ báo cáo và khấn cầu cho gia đình.
Kết thúc phần lễ, phần hội diễn ra trong không khí tưng bừng, náo nhiệt cả bản, cả mường cùng hân hoan trong điệu xòe, họ cùng hát những làn điệu dân ca truyền trống. Họ cùng nhảy múa, hát ca và ném những hạt giống thóc, ngô ra khắp không gian xung quanh với mong ước bản mường bước sang một năm mới vạn vật sẽ sinh sôi nảy nở như những trận mưa hạt giống này.
Trong thời khắc thiêng liêng chuyển giao của đất trời nhịp trống chiêng, điệu xòe hoa rộn ràng như chắp cánh cho lời ca thêm bay bổng và ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, thịnh vượng đến gần hơn.
Sau một đêm nhảy múa tưng bừng, đến sáng sớm hôm sau, các chàng trai người Cống khỏe mạnh tập trung so tài ở các môn thể thao truyền thống của dân tộc Cống như đánh cù, đẩy gậy, kéo co...
Tết Hoa mào gà là lễ hội cổ truyền đặc sắc mà không phải tộc người nào cũng có, nếu như không nói là rất hiếm; hình thức sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng lâu đời tiêu biểu đó được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác chứa đựng những yếu tố văn hóa tích cực gắn với xã hội người Cống; phản ánh sinh động đời sống và bản sắc tộc người.
Các thiếu nữ dân tộc Cống chuẩn bị trang phục trước khi làm lễ. (Ảnh: Phan Tuấn Anh/TTXVN) Chính vì vậy, Tết Hoa mào gà từ bao đời nay và mãi mãi vẫn là một nhu cầu tâm linh không thể thiếu được trong đời sống tinh thần mỗi dịp đón mừng năm mới của đồng bào dân tộc Cống.
Với những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo, Tết hoa mào gà đã được Bộ Văn hóa, Thể Thao và Du lịch công nhận làDi sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia vào tháng 2/2019.
Theo ông Phạm Việt Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên, việc công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia với Tết hoa mào gà của cộng đồng dân tộc Cống là niềm vinh dự, tự hào của đồng bào dân tộc tỉnh Điện Biên đồng thời, khẳng định sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đối với việc bảo tồn, phát huy di sản văn hóa dân tộc, qua đó góp phần nâng cao trách nhiệm của người dân trong công tác bảo tồn bản sắc văn hóa, quảng bá, tuyên truyền nét đẹp văn hóa độc đáo của địa phương đến bạn bè trong và ngoài nước./.
