Nhà vật lý Albert Einstein nổi tiếng vì đã tìm ra phương trình E=mc2. Về bản chất, ông phát hiện ra rằng năng lượng và khối lượng có thể hoán đổi cho nhau, tạo tiền đề cho năng lượng hạt nhân và vũ khí hạt nhân.
Vai trò của nhà khoa học thiên tài trong vấn đề vũ khí hạt nhân có lẽ đã kết thúc ở đó nếu không có một chiếc tủ lạnh đơn giản.
Vào những năm 1920, khi sống ở Berlin, nhà vật lý này đã hợp tác với trợ lý người Hungary Leo Szilárd để phát triển một chiếc tủ lạnh tiết kiệm năng lượng.
Mặc dù thiết kế của họ chưa bao giờ được tung ra thị trường nhưng sự hợp tác của bộ đôi này cuối cùng đã lôi kéo Einstein - một người theo chủ nghĩa hòa bình - vào cuộc chạy đua chế tạo bom nguyên tử trong Thế chiến thứ hai.
Bức thư của Einstein gửi Roosevelt
Ngay cả sau khi Szilárd và Einstein chấm dứt hợp tác phát triển thiết bị gia dụng, hai nhà khoa học vẫn giữ liên lạc.
Năm 1933, cùng năm Adolf Hitler trở thành Thủ tướng Đức, Szilárd đã phát hiện ra phản ứng dây chuyền hạt nhân - quá trình giải phóng năng lượng bị khóa trong các nguyên tử để tạo ra một vụ nổ cực lớn.
Và đến năm 1939, Szilárd tin rằng các nhà khoa học Đức có thể đang sử dụng những bước tiến trong khoa học hiện tại để phát triển vũ khí nguyên tử.
Vì vậy, ông đã tiếp cận người đồng nghiệp một thời của mình - khi đó là nhà khoa học nổi tiếng nhất thế giới - và đề nghị Einstein cảnh báo tới Tổng thống Mỹ Franklin Roosevelt.
Szilárd đến thăm Einstein ở New York cùng với hai người tị nạn, nhà vật lý người Hungary Edward Teller và Eugene Wigner.
Khi họ nói với ông về khả năng xảy ra phản ứng dây chuyền hạt nhân, Einstein đã bị sốc trước mối nguy hiểm do thuyết tương đối đặc biệt năm 1905 của ông gây ra.
Cùng với các nhà khoa học khác, Einstein đã soạn thảo một bức thư gửi Tổng thống Roosevelt cảnh báo về nguy cơ có thể xảy ra nếu các nhà khoa học Đức Quốc xã đánh bại Mỹ trong cuộc đua phát triển bom nguyên tử.
“Gần như chắc chắn [một phản ứng dây chuyền hạt nhân] có thể đạt được trong tương lai gần,” ông viết, đồng thời gióng lên hồi chuông cảnh báo về một “loại bom cực mạnh mới” và khuyên Roosevelt nên tài trợ cho một sáng kiến nghiên cứu về năng lượng nguyên tử.
Roosevelt đã nghiêm túc xem xét lời cảnh báo. Vào ngày 21/10/1939, hai tháng sau khi nhận được lá thư và chỉ vài ngày sau khi Đức xâm chiếm Ba Lan, Ủy ban Cố vấn về urani do Tổng thống Roosevelt thành lập đã họp lần đầu tiên.
Đó là tiền thân của Dự án Manhattan, dự án tối mật của chính phủ Mỹ cuối cùng đã phát triển thành công bom nguyên tử.
Một di sản rắc rối
Ủy ban Cố vấn về urani chỉ được cấp 6.000 USD tiền tài trợ, vì vậy Einstein và Szilárd tiếp tục viết thư cho Tổng thống Roosevelt.
Trong một lá thư, Szilárd thậm chí còn cảnh báo rằng ông sẽ công bố những phát hiện hạt nhân quan trọng trên một tạp chí khoa học nếu sáng kiến này không nhận được nguồn tài trợ lớn hơn.
Bằng cách này, Einstein đã giúp thúc đẩy cho Dự án Manhattan, nhưng “sự tham gia thực sự của ông ấy rất nhỏ.”
Hồ sơ của Cục Điều tra Liên bang Mỹ (FBI) về Einstein - người công khai chỉ trích nạn phân biệt chủng tộc, chủ nghĩa tư bản và chiến tranh - cho biết: “Xét đến lý lịch cấp tiến, FBI đề nghị không tuyển dụng Tiến sỹ Einstein tham gia vào các dự án nghiên cứu có tính chất bí mật.”
Cuối cùng, Einstein chưa bao giờ được cấp giấy phép an ninh để làm việc trong Dự án Manhattan.
Tuy nhiên, tên tuổi của Einstein mãi mãi gắn liền với thứ vũ khí ra đời từ khám phá vĩ đại nhất của ông.
Bị sốc bởi tin tức Mỹ thả hai quả bom hạt nhân xuống thành phố Hiroshima và Nagasaki của Nhật Bản, Einstein đã cố gắng cảnh báo thế giới về mối nguy hiểm của việc phổ biến vũ khí hạt nhân trong suốt quãng đời còn lại của mình.
“Tôi nhận thức rõ mối nguy hiểm khủng khiếp đối với toàn nhân loại, nếu những thí nghiệm này thành công. Tôi không thấy lối thoát nào khác,” Einstein viết về quá trình phát triển quả bom trên một tạp chí Nhật Bản năm 1952./.