Thư tịch là những tài liệu văn tự cổ như mộc bản, văn bia, sắc phong, gia phả, thần tích, hoành phi, chuông, câu đối, bản chép tay, hương ước, các loại bằng cấp, sách cổ… của người xưa được lưu trữ qua nhiều thời kỳ lịch sử.
Ngôn ngữ của thư tịch chủ yếu là chữ Hán-Nôm, viết trên các chất liệu thường thấy là đá, gỗ, giấy, gốm sứ, đồng. Đặc biệt có cả những thư tịch làm bằng kim loại quý như bạc và vàng của vua chúa.
Bảo vật Hoàng cung
Một trong những nguồn thư tịch quý hiếm trong lịch sử thành văn Việt Nam chính là những quyển sách được làm bằng vàng ròng (kim sách) của nhà Nguyễn.
Các cuốn kim sách nhà Nguyễn ghi lại chính sự cung đình, phần nào phản ánh biến động lịch sử của triều đại quân chủ cuối cùng trong lịch sử phong kiến Việt Nam.
Triều Nguyễn tồn tại gần 150 năm (1802-1945) với 13 triều vua, đã cho đúc số lượng kim sách vô cùng lớn.
Theo điển chế của triều Nguyễn, vật gì mang ý nghĩa thiêng liêng và quý giá thì phải chế tác bằng vàng, ngọc. Kim sách cùng với kim bảo (ấn vàng) là những báu vật biểu thị quyền lực của vương triều, vừa là biểu tượng văn hóa của đất nước thời ấy.
Kim sách triều Nguyễn làm theo khổ chữ nhật đứng, bìa trước và sau trang trí hình rồng năm móng hoặc hình phượng, gáy đóng bốn khuyên tròn, dùng để ghi lại việc chính sự, lễ nghi triều đình như sự kiện các hoàng đế lên ngôi, lập thái tử, hoàng hậu hoặc ghi công, phong tước và dâng, ban tôn hiệu, tôn thụy cho hoàng thân, quốc thích...
Lời sách do đích thân các hoàng đế hoặc các đại thần biên soạn.
Trong số các đời vua triều Nguyễn, Vua Gia Long là người cho viết nhiều kim sách nhất với 36 cuốn.
Theo nhiều nhà nghiên cứu, năm 1802, sau khi lên ngôi lập ra triều Nguyễn, Vua Gia Long bắt đầu cho đúc kim sách đầu tiên để phong tặng phụ thân vào năm Bính Dần 1806.
Cuốn kim sách này có khổ 24,5cmx13,5cm gồm 2 tờ dày và nặng làm bìa; 4 trang mỏng hơn ghi nội dung ca ngợi công danh, sự nghiệp vẻ vang của vị Hoàng đế.
Cuốn sách được đóng bằng 4 khuyên vàng có tổng trọng lượng tới 37 lượng 4 phân (1,4kg) vàng. Tấm bìa chạm nổi hình rồng 5 móng bay vờn trong mây. Các trang bên trong chia thành 5 cột viết chữ.
Trong hệ thống kim sách của triều Nguyễn, cuốn “Thánh chế mạng danh kim sách” do vua Minh Mạng ban hành vào năm 1823 được coi là báu vật đặc biệt, quan trọng nhất.
Kim sách khắc bài thơ “Đế hệ thi” và 10 bài “Phiên hệ thi” theo thể ngũ ngôn tứ tuyệt của Vua Minh Mạng để đặt tên lót cho 20 thế hệ con cháu thuộc dòng chính của vua và 10 dòng phụ (phiên hệ) của 10 anh em trai của nhà vua.
Trong kim sách cũng khắc 20 mỹ tự để các vua Nguyễn chọn làm ngự danh, được chép thành bốn câu thơ: Miên Hồng Ưng Bảo Vĩnh/ Bảo Quý Định Long Trường/ Hiền Năng Kham Kế Thuật/ Thế Thoại Quốc Gia Xương.
Cuốn kim sách với trọng lượng 4,2kg vàng mười, chạm khắc tinh xảo này hiện còn khá nguyên vẹn, đang được bảo quản tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam.
Di sản vô giá
Sự ra đời, mục đích, nội dung của các cuốn kim sách triều Nguyễn hầu hết được ghi chép đầy đủ trong các thư tịch đương thời như “Đại Nam thực lục,” "Đại Nam liệt truyện,” “Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ...”
['Đại Nam thực lục': Sử liệu quý về triều Nguyễn và chủ quyền dân tộc]
Quy cách kim sách được điển chế vương triều quy định rất nghiêm cẩn. Tùy theo tước hiệu được tôn phong cao thấp khác nhau mà chất liệu, kích thước, trọng lượng và số tờ kim sách khác nhau.
Việc chế tạo các cuốn kim sách được giao cho Hữu ty thuộc Bộ Lễ thực hiện.
Nghệ nhân đóng kim sách là bậc thầy giỏi nhất trên toàn quốc được đưa về xưởng chế tác của triều đình. Xưởng này nằm ngay trong hoàng cung, phía Đông Tử Cấm Thành, thuộc khu vực của Phủ Nội vụ, nơi lưu giữ kho báu của triều đình.
Sau khi bậc đại bút trong Hàn Lâm viện chắp bút thư pháp trên kim sách, thợ thủ công khắc chữ lên vàng hoặc bạc mạ vàng.
Nếu để xảy ra sai phạm nhỏ thì người thợ sẽ bị phạt rất nặng. Do vậy, các tác phẩm khi hoàn thiện gần như đạt độ hoàn hảo vì được chế tác và giám sát công phu.
Theo các nhà nghiên cứu, những cuốn kim sách là những bảo vật độc bản, chứa đựng nhiều thông tin giá trị về lịch sử văn hóa và nghệ thuật đỉnh cao của các nghệ nhân, thợ thủ công cung đình xưa.
Trong suốt 143 năm của triều đại nhà Nguyễn với 9 vị chúa,13 vị vua và rất nhiều hoàng hậu, hoàng thái tử, hoàng tử, công chúa..., số lượng kim sách được làm chắc phải thuộc số lượng lớn. Tuy nhiên, do những biến thiên của lịch sử, phần lớn các cuốn kim sách đã không còn.
Tháng 8/1945, khi Vua Bảo Đại thoái vị đã chuyển giao toàn bộ bảo vật Hoàng cung cho Chính phủ lâm thời. Số bảo vật này khoảng gần 3.000 món, được chuyển ra Hà Nội.
Sau hơn nửa thế kỷ nằm im trong kho bảo quản, đến năm 2007, các bảo vật này được chuyển về Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam. Trong số các cổ vật này có 94 kim sách quý giá.
Ngày 31/3/2016, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam tổ chức Triển lãm “Bảo vật Hoàng cung - Kim sách triều Nguyễn (1802-1945)” trưng bày 22 kim sách tiêu biểu trong số 94 kim sách mà bảo tàng đang lưu giữ.
Đây là lần đầu tiên công chúng được tiếp cận, thưởng lãm và tìm hiểu về sưu tập hiện vật đặc biệt cùng những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật mang đậm dấu ấn của vương triều phong kiến cuối cùng ở Việt Nam./.