Với chủ đề "Nâng cao chất lượng dân số để đất nước phồn vinh, gia đình hạnh phúc," Ngày Dân số Việt Nam (26/12) năm nay không chỉ tôn vinh những thành tựu đáng tự hào trong lĩnh vực dân số và phát triển, mà còn nhấn mạnh những thách thức mà Việt Nam đang đối mặt như tốc độ già hóa dân số, bất bình đẳng giới và chất lượng cuộc sống.
Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trong lĩnh vực dân số và phát triển
Trong nhiều thập kỷ qua, Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn quan tâm đến công tác dân số và luôn có sự điều chỉnh chính sách để phù hợp với bối cảnh thế giới và tình hình thực tế của đất nước.
Cùng với đó, Việt Nam cũng đã áp dụng nhiều phương pháp sáng tạo để giải quyết tình trạng bất bình đẳng, thu hẹp khoảng cách phát triển kinh tế-xã hội giữa các vùng và các nhóm dân cư.
Nhờ đó, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trong lĩnh vực dân số và phát triển. Theo Bộ trưởng Bộ Y tế Đào Hồng Lan, Phó Trưởng ban thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia dân số và phát triển, trong những năm qua, tốc độ gia tăng dân số ở Việt Nam đã được khống chế thành công, tỷ lệ tăng dân số hằng năm giảm từ 1,7% giai đoạn 1989-1999 xuống còn 1,14% giai đoạn 2009-2019.
Việt Nam đã đạt mức sinh thay thế từ năm 2006 và tổng tỷ suất sinh (TFR) được duy trì ở mức 2,0-2,1 con/phụ nữ trong suốt thời gian qua.
Cơ cấu dân số đã chuyển dịch tích cực, với lực lượng lao động trong độ tuổi gia tăng mạnh mẽ, từ 56,1% năm 1989 lên 67,5% năm 2023.
Việt Nam bước vào thời kỳ “dân số vàng” từ năm 2007, tạo cơ hội để tăng đầu tư cho an sinh xã hội, y tế, giáo dục, việc làm.
Cùng với đó, phân bố dân số đã có sự hợp lý hơn, gắn với đô thị hoá và yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh. Tỷ lệ dân số đô thị đã tăng từ 20% năm 1993, lên 38,1% năm 2020.
Theo báo cáo của Bộ Y tế, năm 2023, quy mô dân số của Việt Nam là khoảng 104 triệu dân. Việt Nam là quốc gia thứ 15 trên thế giới và thứ 3 ở Đông Nam Á có dân số trên 100 triệu người. Tốc độ tăng dân số ở Việt Nam là 0,84%.
Số lượng và tỷ trọng dân số ở độ tuổi lao động chiếm gần 70%, trong giai đoạn cơ cấu dân số vàng. Chất lượng dân số được cải thiện toàn diện, tuổi thọ trung bình tăng nhanh, từ 65,5 tuổi năm 1993, lên 74,5 tuổi năm 2023, cao hơn nhiều quốc gia có cùng mức thu nhập bình quân đầu người.
Tình trạng suy dinh dưỡng và tỷ lệ tử vong ở bà mẹ, trẻ em đã giảm mạnh. Tầm vóc và thể lực của người Việt Nam cũng được cải thiện đáng kể.
Chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam năm 2022 đạt 0,726, thuộc nhóm các nước có trình độ phát triển con người ở mức cao.
Những thành tựu này không chỉ là kết quả của các chính sách dân số hiệu quả mà còn là minh chứng cho sự quyết tâm, nỗ lực không ngừng của các cấp, ngành, toàn thể nhân dân trong xây dựng xã hội phát triển bền vững và công bằng.
Bộ trưởng Đào Hồng Lan nhấn mạnh những thành tựu mà công tác dân số đạt được tác động to lớn và tích cực đến tăng trưởng kinh tế, nâng cao bình đẳng giới, tiến bộ xã hội và bảo vệ tài nguyên, môi trường; cải thiện chất lượng cuộc sống, hạnh phúc của từng người dân, từng gia đình.
Qua đó, đã đóng góp vào sự phát triển bền vững của đất nước; góp phần thực hiện thắng lợi các Mục tiêu Phát triển thiên niên kỷ trước đây và tiến tới thực hiện thành công Mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam (VSDGs).
Đối mặt với thách thức già hóa dân số
Mặc dù đạt được nhiều thành tựu nhưng công tác dân số hiện đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức, tác động trực tiếp đến đời sống, xã hội và sự phát triển bền vững của Việt Nam trong hiện tại và tương lai.
Đó là việc duy trì vững chắc mức sinh thay thế trên phạm vi toàn quốc chưa thật sự bền vững, xuất hiện xu thế mức sinh xuống thấp (năm 2023 ước tính là 1,96 con/phụ nữ, thấp nhất trong lịch sử và dự báo tiếp tục giảm trong những năm tiếp theo).
Tốc độ già hóa dân số nhanh và sẽ sớm bước qua thời kỳ dân số vàng; tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết, mang thai và sinh con ở người chưa thành niên, tầm vóc, thể lực, chất lượng cuộc sống cần phải được cải thiện nhiều hơn.
Trong khi đó, tổ chức bộ máy làm công tác dân số chưa ổn định, thiếu thống nhất giữa các tỉnh, thành phố, nguồn lực đầu tư cho công tác dân số chưa tương xứng với yêu cầu, nhiệm vụ được giao.
Trong những thách thức trên, già hóa dân số là vấn đề cần đặc biệt quan tâm. Dân số Việt Nam đã bắt đầu già hóa từ năm 2011 và đang già hóa với tốc độ nhanh hơn nhiều so với các quốc gia khác.
Năm 2023, dân số Việt Nam đạt trên 104 triệu người, trong đó có khoảng 16 triệu người từ 60 tuổi trở lên, chiếm khoảng 16% dân số. Dự báo, Việt Nam sẽ trở thành quốc gia có dân số già vào năm 2036 và là xã hội siêu già vào năm 2049.
Điểm cơ bản tạo ra các thách thức đối với Việt Nam là nước ta chỉ có trên 20 năm để chuyển từ xã hội già hóa dân số sang xã hội dân số già. Trong khi các nước có cả trăm năm hoặc hơn nửa thế kỷ để từng bước thay đổi chính sách, ứng phó với sự già hóa dần, Việt Nam chỉ có khoảng 1/4 thế kỷ.
Già hóa dân số có tác động tiêu cực đối với phát triển kinh tế-xã hội ở nước ta cả trong cả ngắn hạn và dài hạn.
Trong ngắn hạn, già hóa dân số ảnh hưởng đến cơ cấu lực lượng lao động, từ đó, ảnh hưởng đến tăng trưởng và phát triển kinh tế.
Tiềm năng tăng trưởng của một nền kinh tế phụ thuộc vào mức tăng năng suất lao động và tỷ lệ tăng trưởng nguồn nhân lực (quy mô nhóm dân số trong độ tuổi lao động).
Khi một quốc gia có cơ cấu dân số trẻ, số người bước vào độ tuổi lao động thường lớn hơn nhiều so với số người bước ra khỏi độ tuổi lao động.
Mức chênh lệch giữa hai nhóm này sẽ giảm dần khi các quốc gia bước vào thời kỳ già hóa dân số. Khi tỷ lệ này xuống quá thấp, dẫn tới tình trạng thiếu hụt lao động cho phát triển kinh tế, đặc biệt đối với phát triển công nghiệp và dịch vụ. Từ đó sẽ gây tác động tiêu cực tới tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế.
Trong dài hạn, già hóa dân số tạo ra các tác động đa chiều, nhiều lĩnh vực từ kinh tế đến an sinh xã hội và văn hóa. Thách thức lớn nhất đặt ra đối với hệ thống an sinh xã hội là làm thế nào để thực hiện chăm sóc sức khỏe và bảo đảm sinh kế cho 15-20 triệu người già
Phải hành động ngay từ bây giờ
Ngày 10/12/2024, tại lễ phát động Tháng hành động quốc gia về dân số và kỷ niệm Ngày Dân số Việt Nam (26/12) năm 2024, ông Matt Jackson, Trưởng đại diện Quỹ dân số Liên hợp quốc (UNFPA) cho biết sự chuyển đổi từ một xã hội trẻ thành một xã hội già có nhiều tác động sâu rộng và chúng ta cần bắt đầu chuẩn bị cho những thay đổi dân số này ngay từ bây giờ.
Các giải pháp bao gồm tăng năng suất lao động kết hợp với các chính sách tạo việc làm bền vững, cũng như tăng tỷ lệ tham gia lao động, đặc biệt là đối với dân số cao tuổi, hỗ trợ phụ nữ duy trì tham gia thị trường lao động và đầu tư vào y tế và giáo dục.
Trước đó, phát biểu chỉ đạo tại buổi gặp mặt các đại biểu về dự Đại hội VI Hội Người cao tuổi Việt Nam vào tháng 1/2022, cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh quá trình già hóa dân số nước ta đang diễn ra nhanh chóng, lực lượng người cao tuổi ngày càng nhiều hơn, đông hơn.
Chính phủ cần chỉ đạo xây dựng các chính sách và chương trình, trong đó coi người cao tuổi là nguồn lực, trên cơ sở tôn trọng quyền chứ không phải là gánh nặng trong quá trình phát triển bền vững.
Cần khai thác, tận dụng tối đa cơ hội, giảm thiểu các thách thức do tình trạng già hóa dân số đem lại trong phát triển bền vững đất nước thông qua bố trí công việc phù hợp với điều kiện chuyên môn, sức khỏe để người cao tuổi phát huy hết khả năng, truyền lại các kiến thức, kinh nghiệm quản lý, sản xuất cho thế hệ sau.
Để khắc phục những hạn chế trong công tác dân số, tại lễ phát động Tháng hành động Quốc gia về dân số và kỷ niệm Ngày Dân số Việt Nam (26/12) năm 2024, Bộ Y tế đề nghị các địa phương cần quan tâm, chỉ đạo lồng ghép các yếu tố dân số trong các chủ trương, chính sách, dự án phát triển kinh tế-xã hội của địa phương, các ngành.
Bộ Y tế kêu gọi toàn thể đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức làm công tác dân số tiếp tục đoàn kết, tích cực, chủ động, sáng tạo trong việc tham mưu với các cấp ủy Đảng, chính quyền; phối hợp với các ban, ngành, đoàn thể và động viên mọi tầng lớp nhân dân thực hiện hiệu quả chủ trương, chính sách về công tác dân số.
Bộ Y tế cũng đề nghị y tế các địa phương triển khai đồng bộ các hoạt động nhằm nâng cao nhận thức về sức khỏe sinh sản, chú trọng tổ chức khám và tư vấn sức khỏe tiền hôn nhân cho thanh niên để phòng ngừa bệnh di truyền và đảm bảo thai kỳ khỏe mạnh.
Đồng thời, cần thực hiện nghiêm các quy định về cấm tảo hôn và hôn nhân cận huyết nhằm bảo vệ đa dạng di truyền.
Các chương trình tuyên truyền cần tập trung khuyến khích sinh đủ hai con, thúc đẩy bình đẳng giới, xóa bỏ tư tưởng lựa chọn giới tính thai nhi, đồng thời nâng cao vị thế của phụ nữ và trẻ em gái trong gia đình và xã hội.
Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh việc phổ biến pháp luật, kết hợp tầm soát, chẩn đoán và điều trị sớm các bệnh lý trước sinh, sơ sinh, nhằm tạo sự đồng thuận trong cộng đồng và giảm thiểu các vấn đề liên quan đến tảo hôn và hôn nhân cận huyết./.
Dân số Việt Nam phân theo khu vực và tỉnh thành
Năm 2023, dân số Việt Nam đạt 100,31 triệu người, vượt mốc 100 triệu dân, tăng 0,84% so với năm trước. Có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng về quy mô dân số.
