Hoạt động khai thác, tẩu tán than lậu vẫn diễn ra “nóng bỏng” ở nhiều vùng đất mỏ. (Ảnh: H.V/Vietnam+) Trước thực trạng hàng loạt nhà máy thủy điện lâm vào cảnh “đắp chiếu” hoặc hoạt động cầm chừng vì thiếu nước trong khi một số nhà máy nhiệt điện cũng phải tạm ngừng hoạt động vì khan hiếm nguồn than, ngành điện phải đề nghị Thủ tướng Chính phủ, Bộ Công Thương cho phép được chủ động nhập khẩu một phần “vàng đen” để đảm bảo nguồn than cho sản xuất điện thì thực trạng buôn lậu than vẫn diễn ra phức tạp.
Đi tìm hiểu cội rễ, nhóm phóng viên đã phát hiện ra rất nhiều nghịch lý, trong đó nổi lên là hành trình khó hiểu của than. Khi mà theo dự kiến năm 2019 nhiệt điện than sẽ chiếm tới 48% lượng điện của cả nước cũng là lúc phát lộ ra con đường vô cùng lắt léo và vòng vo của nguyên liệu cho nhiệt điện: Than trong nước được “xúc” lên xuất bán sang Trung Quốc với mức giá được cho là “bèo bọt,” để rồi, than lại nhập khẩu lại với giá cao từ Indonesia, Nga, Australia, và cả Trung Quốc.
Trong loạt bài “Ma trận vàng đen” trong cơn khát năng lượng do Báo điện tử VietnamPlus đăng tải, câu hỏi đặt ra là, vì sao một quốc gia xuất khẩu than, chuyên “xúc” than lên bán lại thiếu than và phải nhập khẩu than với mức giá cao gấp nhiều lần như vậy?
[Mega Story ‘Ma trận vàng đen’ trong cơn khát năng lượng]
Lý giải từ ngành than là “chưa kịp khai thác.” Theo đó, để sản xuất ra một tấn than trung bình phải đào khoảng 13 mét khối đất đá nên tốn nhiều thời gian. Và, để tránh thiếu nhiên liệu sẽ đẩy giá than lên cao từ đó tạo áp lực lớn lên chi phí sản xuất điện thì phải… nhập.
Một góc bãi xít khổng lồ tại khu vực phường Cẩm Thịnh, thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh. (Ảnh: P.V/Vietnam+) Tuy nhiên, dù không phải mấu chốt nhưng một nguyên nhân lớn dẫn đến việc thiếu nhiên liệu chính là sự thất thoát tài nguyên thì chưa được ngành than đề cập tới.
Căn cứ báo cáo công khai kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của TKV, riêng năm 2018 đã cho ra con số ít nhất khoảng 4 triệu tấn than chính phẩm đã bị các mỏ khai thác “tuồn ra ngoài.” Đáng nói hơn, con số này, thực tế mới chỉ chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm” trong bức tranh “ma trận vàng đen” tồn tại trong suốt nhiều năm qua.
Loạt bài cũng đã chỉ ra nhiều phương thức “ăn cắp” than, từ sự móc nối của lực lượng bảo vệ mỏ, bộ phận điều độ… với người mót than, đến các cách vận chuyển, tuồn than ra khỏi mỏ đến nơi trung chuyển.
Từ việc sử dụng than vô tội vạ khiến những dòng suối, cụm công nghiệp bỗng đầy than, xít thải đến sự bao che, làm ngơ của lãnh đạo địa phương cho các điểm tập kết than trái phép tồn tại “vô tư.”
Từ những kiểu vận chuyển thô sơ lượng nhỏ, quy mô hẹp đến các phương thức lan tỏa than số lượng lớn đi các thị trường khắp cả nước bằng đường bộ, đường biển.
Số lượng than bị thất thoát là không thể tưởng tượng nổi khi mà chỉ một vị trưởng thôn mỗi tháng cũng có thể đánh hàng loạt chiếc xe tải vào Mỏ than Khánh Hòa ở thành phố Thái Nguyên để “tuồn lậu” gần 1.000 tấn than ra ngoài. Rồi các hình thức tuồn lậu than bằng “suất ngoại giao”… được áp dụng cho các cán bộ các cấp trong và ngoài địa phương, sự nhập nhèm của những hợp đồng sái thải, đổ xít.
Than bị thất thoát đã rõ, số lượng của nó lớn “khủng khiếp” như thế nào cũng dễ dàng cộng ra và dòng chảy của nó đã từ lợi ích, từ tài sản quốc gia đi vào túi các cá nhân, nhóm lợi ích.
[Các ‘ông lớn’ không cấp đủ than, EVN xin nhập khẩu thêm 'vàng đen']
Ngay sau khi đăng tải loạt bài, dư luận đã bày tỏ sự lo lắng, bức xúc và đặt ra rất nhiều câu hỏi liên quan đến công tác quản lý, cũng như vai trò, trách nhiệm của các Bộ, ngành, địa phương, đặc biệt là ngành than, khi để “vàng đen” liên tiếp bị “đánh cắp,” khiến nguồn nhiên liệu phục vụ cho ngành điện ngày càng khan hiếm; đồng thời phải nhập khẩu than với giá cao từ nước ngoài để đảm bảo nguồn cung cho hoạt động sản xuất điện, nhất là khi Thủ tướng đã lên tiếng cảnh báo rằng nếu nguy cơ thiếu điện trong năm 2019 trở thành sự thực thì “một số đồng chí sẽ mất chức!”
Nếu người quản lý không muốn quản lý, hoặc buông lỏng quản lý thì “cuộc chiến chống than lậu” sẽ chẳng bao giờ kết thúc. (Ảnh: P.V/Vietnam+) Sau loạt bài trên, ngày 28/3/2019, Tổng cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam (Bộ Tài nguyên và Môi trường) đã có công văn yêu cầu Tập đoàn Công nghiệp Than và Khoáng sản Việt Nam (TKV), Tổng công ty Đông Bắc báo cáo cơ chế quản lý, chỉ đạo hoạt động khai thác than theo giấy phép khai thác đã được cấp Tập đoàn/Tổng công ty, trong đó có hiện trạng công tác đổ thải đất đá.
Cơ quan quản lý cũng yêu cầu các doanh nghiệp phải báo cáo các khu vực lữu trữ than chất lượng thấp (không đưa trong báo cáo sản lượng khai thác thực tế theo công suất được phép khai thác ghi trong giấy phép khai thác khoáng sản); các khu vực chứa bã sàng sau tuyển rửa; thực trạng việc thu hồi, sử dụng và tiêu thụ (bã xít, bã sàng, than chất lượng thấp, khoáng sản khác) theo từng giấy phép.
Ngoài ra, Tổng cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam cũng yêu cầu TKV và Tổng công ty Đông Bắc nêu rõ khối lượng (bã xít, bã sàng, than chất lượng thấp, khoáng sản khác) đã sử dụng, tiêu thụ; việc thực hiện nghĩa vụ tài chính với nhà nước... Kết quả gửi về Tổng cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam trước ngày 15/4/2019.
[Bộ Tài nguyên yêu cầu các ‘ông lớn’ về than báo cáo hoạt động bãi thải]
Về phía địa phương, ngày 12/4/2019, Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Ninh cũng đã có văn bản số 2421/UBND-VX4, yêu cầu Ủy ban Nhân dân thành phố Cẩm Phả chủ trì, phối hợp với các Sở, ngành liên quan kiểm tra, xác minh thông tin về hoạt động tuyển rửa, tuồn lậu xít than trái phép như Báo Điện tử VietnamPlus đã phản ánh. Kết quả xử lý phải báo cáo Ủy ban Nhân dân tỉnh trước ngày 20/4/2019.
Một điểm xử lý than ở Mỏ than Suối Bàng II, tại tỉnh Sơn La. (Ảnh: P.V/Vietnam+) Trước đó, ngày 26/3/2019, phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus đã gửi thông tin liên hệ, đề nghị được trao đổi cụ thể với người đứng đầu Tập đoàn Than và Khoáng sản Việt Nam, nhằm làm rõ hơn về những vấn đề còn đang bất cập cũng như phương án tháo gỡ vướng mắc, chấn chỉnh công tác thực thi quản lý, thực hiện nghiêm túc chỉ đạo của Thủ tướng chính phủ, ngăn chặn vấn nạn “than lậu,” đảm bảo nguồn than cung ứng cho các nhà máy nhiệt điện...
Vậy nhưng, sau gần 1 tháng gửi thông tin nêu rõ chi tiết các nội dung mà loạt bài phản ánh, nhiều lần liên hệ trực tiếp và thông qua Chánh Văn phòng của TKV, nhưng đến nay, Báo Điện tử VietnamPlus vẫn không có được cuộc tiếp xúc, hay văn bản trả lời nào để đem câu trả lời đến cho công luận.
Trong khi đó, “vàng đen,” tài nguyên khoáng sản của quốc gia vẫn ngày đêm bị “ăn cắp,” tuồn lậu ra thị trường bằng cả đường bộ, sông và biển. Gần đây nhất, ngày 20/4, tổ công tác của Bộ Tư lệnh Vùng Cảnh sát biển 1 đã bắt giữ tàu chở 900 tấn than không rõ nguồn gốc khi đang trên đường đưa đi tiêu thụ… Cứ thế, dòng chảy của than đã từ lợi ích, tài sản quốc gia vào túi cá nhân, nhóm lợi ích.
Thực trạng này khiến người dân đau xót, bức xúc, nhiều cơ quan chức năng đã vào cuộc nhưng có lẽ chưa đủ và quan trọng nhất là chưa có sự phối hợp tích cực của đơn vị trực tiếp khai thác, sử dụng.
[‘Cuộc chiến than lậu’ sẽ chẳng bao giờ kết thúc nếu…]
Điều đáng nói là, nếu còn buông lỏng quản lý hay không thay đổi cách quản lý, thì “cuộc chiến chống than lậu” sẽ chẳng bao giờ kết thúc. Lợi ích của Nhà nước sẽ còn tiếp tục mất đi và giá “vàng đen” khai thác trong nước sẽ còn tăng cao hơn giá than nhập khẩu nhiều lần.
Khi đó, “cơn khát” năng lượng sẽ trở thành gánh nặng cho đất nước, ảnh hưởng trực tiếp đến mỗi người dân./.
"Thiên đường than lậu" tại khu vực km6, phường Quang Hanh, thành phố Cẩm Phả. (Ảnh: P.V/Vietnam+) 
