Chủ tịch Hội đồng châu Âu Charles Michel (phải), Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen (trái) và Tổng thống Mỹ Joe Biden tại hội nghị thượng đỉnh EU-Mỹ ở Brussels, Bỉ, ngày 15/6. (Ảnh: THX/TTXVN) Tổng thống Mỹ Joe Biden đã chọn châu Âu là điểm đến cho chuyến công du nước ngoài đầu tiên kể từ khi nhậm chức.
Một mặt là để hàn gắn mối quan hệ bị tan vỡ dưới thời cựu Tổng thống Donald Trump, nhưng mặt khác, còn để thắt chặt nhóm đồng minh chống lại sự ảnh hưởng của Trung Quốc.
Đâu là những phương tiện để Liên minh châu Âu (EU) tái lập mối quan hệ cân bằng với Mỹ?
Thông điệp “Nước Mỹ đã trở lại”
Đây chính là thông điệp xuyên suốt trong chuyến công du châu Âu vừa qua của Tổng thống Biden. Mỹ cần tái khẳng định vai trò đi đầu trong các định chế đa phương và củng cố mối quan hệ hợp tác với các nước cùng chia sẻ giá trị và lợi ích với Mỹ.
Để làm được điều này, trước hết, Mỹ cần sửa chữa lại mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương và mối quan hệ với EU - vốn đã bị sứt mẻ nghiêm trọng dưới thời Tổng thống Trump.
Martin Quencez, chuyên gia nghiên cứu thuộc tổ chức nghiên cứu-tư vấn của Đức German Marshall Fund of the United States (GMF), phát biểu trên đài RFI: “Mục tiêu của ông Biden sửa chữa mối quan hệ Mỹ-châu Âu. Những vụ tai tiếng thường xuyên, hay chuyện phơi bày công khai những bất đồng giữa châu Âu và Mỹ sẽ không còn nữa, ngược lại, quan hệ Mỹ-châu Âu giờ đây khá tốt đẹp và đoàn kết. Ông Biden luôn nói rằng ông ấy muốn chứng tỏ một sự đoàn kết, một sự gắn kết với châu Âu và bắt đầu hình thành một lịch trình mới cho mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương.”
[EU và Mỹ hướng tới xây dựng nền kinh tế xuyên Đại Tây Dương]
Tuy nhiên, những cử chỉ thân thiện này của nguyên thủ Mỹ không thể che giấu mối lo ngại lớn khác. Ông Jo Coelmont, chuyên gia về các mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương của Viện Egmont (Bỉ), nói: “Vấn đề đầu tiên của ông Biden là chính sách đối nội của Mỹ, sự phân cực của xã hội, đại dịch COVID-19, một đa số mong manh ở Quốc hội. Vấn đề lớn thứ hai chính là Trung Quốc.”
Hiện tại, sự cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc chủ yếu diễn ra trong lĩnh vực kinh tế, khi Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Trung Quốc tiếp tục tăng và các nhà lãnh đạo của nước này quyết định thúc đẩy quan hệ thương mại và đầu tư ngày càng sâu sắc hơn với các quốc gia và khu vực trên toàn thế giới. Trung Quốc đã là một siêu cường thương mại với hơn 100 quốc gia giao dịch với Trung Quốc, tối thiểu gấp đôi so với Mỹ.
Tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc đã hồi phục nhanh bất chấp cuộc khủng hoảng COVID-19. Theo dự báo của Ngân hàng Thế giới (WB), tỷ lệ tăng trưởng của Trung Quốc năm 2021 có thể đạt 8,5%.
Với nhịp độ này, Trung Quốc đang trên đà soán ngôi Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới. Bị "tụt hạng," Mỹ có nguy cơ mất dần tầm ảnh hưởng.
Do đó, chính quyền của ông Biden mong muốn các đồng minh châu Âu tỏ ra cứng rắn hơn với Trung Quốc, chẳng hạn như hạn chế bớt đầu tư của nước này trong nhiều dự án hạ tầng trọng điểm của châu Âu, giảm sự phụ thuộc vào công nghệ Trung Quốc...
Trên bình diện quốc tế, Washington cũng muốn các đồng minh có một vai trò trong cuộc cạnh tranh Mỹ-Trung. Đối với Mỹ, sự hiện diện quân sự của châu Âu - chủ yếu là Anh và Pháp - tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương vẫn luôn có một giá trị biểu tượng quan trọng.
EU muốn thoát khỏi "cái bóng" của Mỹ?
Chỉ có điều, cuộc chiến thương mại do ông Trump khởi xướng đã để lại nhiều hậu quả. Đối với EU, 4 năm vừa qua đủ để cho khối này ý thức được rằng EU cần phải “tự lực tự cường” phần nào về kinh tế, đặc biệt là phải độc lập về chính trị, quốc phòng.
Trong hồ sơ Trung Quốc, EU tỏ rõ lập trường khác biệt với Mỹ và không muốn bị lôi kéo vào cuộc cạnh tranh giữa hai "gã khổng lồ."
Ông Sven Biscop, làm việc tại Viện Egmont, nhận định: “Việc Trung Quốc trở thành cường quốc là một vấn đề đối với Mỹ bởi Mỹ rõ ràng muốn là nước đi đầu thế giới. Tuy nhiên, với châu Âu, đó là một chuyện mang tính logic.”
Mỹ ngày càng ban hành nhiều biện pháp trừng phạt Trung Quốc, nhưng EU lại coi Bắc Kinh là “một đối tác kinh tế” và “một đối thủ hệ thống.”
Việc EU ký Thỏa thuận Đầu tư toàn diện với Trung Quốc hồi tháng 12/2020 là một bằng chứng rõ ràng, gây bất ngờ cho Mỹ.
Theo phân tích của Pierre Haroche, chuyên gia về an ninh châu Âu làm việc tại Viện Nghiên cứu về chiến lược thuộc trường Quân sự IRSEM, thỏa thuận này minh họa rõ nét cho khái niệm “tự chủ chiến lược” được Ủy ban châu Âu xúc tiến từ nhiều tháng trước đó.
Lập trường này của EU không phải không có cơ sở. Theo một cuộc thăm dò gần đây do Hội đồng châu Âu (EC) thực hiện tại 11 nước thành viên EU, đa số những người được hỏi đều coi Trung Quốc là một đối tác, rất hiếm khi là đồng minh cũng như đối thủ.
Là một người rất am hiểu châu Âu và có nhóm cố vấn thân châu Âu, Tổng thống Biden hoàn toàn ý thức được những vấn đề trên. Khác với người tiền nhiệm, ông Biden đã tỏ ra khôn khéo khi đề cập đến vấn đề Trung Quốc.
Bà Alexandra de Hoop Scheffer, Giám đốc GMF, cho biết: “Ông Biden biết cách đưa các lợi ích, mục tiêu của mình vào một khuôn khổ lớn hơn khi đưa ra lập luận dân chủ chống chuyên chế, khiến châu Âu không có nhiều chọn lựa phải nhanh chóng quyết định. Việc Mỹ không ngừng nhắc lại luận điệu này đã buộc châu Âu, nhất là trong hồ sơ Trung Quốc, cũng từ từ ngả theo Mỹ. Chúng ta thấy rõ điều này trong khuôn khổ cuộc họp Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), bởi vì tuyên bố chung của khối này lần đầu tiên đã xác định Trung Quốc là một 'thách thức hệ thống,' tức là một ‘mối đe dọa tiềm tàng.”
Liệu EU có đủ đoàn kết trước sức ép này của Mỹ trong cách đối phó với Trung Quốc? Trên thực tế, nội bộ EU đã bị chia rẽ trong cách đối xử với Trung Quốc.
Nhiều nước thành viên như Ba Lan, Cộng hòa Séc, các nước vùng Baltic luôn coi Mỹ là đồng minh quân sự chiến lược. Tuy nhiên, bà Scheffer lưu ý rằng hồ sơ Trung Quốc còn là một phần trong chiến lược “mặc cả” của EU để có được sự hậu thuẫn của Mỹ về an ninh quốc phòng.
Mỹ có cởi mở với ý tưởng về một châu Âu “tự chủ”?
Ông Biden đến châu Âu lần này không phải với "đôi bàn tay trắng." Việc Mỹ dỡ bỏ các lệnh trừng phạt đối với dự án đường ống dẫn khí đốt Nord Stream 2 và kết thúc 17 năm tranh chấp thương mại giữa Boeing và Airbus cho thấy rõ ý muốn hòa giải của chính quyền Tổng thống Biden, mở ra một cách tiếp cận mới cho mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương.
Bà Scheffer nhận xét: “Điều thú vị cần quan sát ở đây là Tổng thống Biden chấp nhận một số đề nghị từ EU dưới hình thức gọi là hợp tác để có thể đề cập đến tất cả những chủ đề mà EU và Mỹ vẫn còn nhiều điểm mâu thuẫn, thậm chí là bất đồng. Chẳng hạn như cuộc họp EC-Mỹ để thảo luận về các vấn đề thương mại, công nghệ; cuộc họp EC-Mỹ để bàn về Nga. Đây thật sự là một điểm mới, cho thấy rõ EU đang tìm cách khẳng định vị thế như một tác nhân thực sự, được chính quyền Biden nhìn nhận về những chủ đề vừa mang tính kinh tế, thương mại vừa cả chiến lược.”
Theo bà Scheffer, có nhiều dấu hiệu cho thấy chính quyền của ông Biden đã công nhận vị thế của EU trong nhiều lĩnh vực, song rào cản duy nhất còn lại gây trở ngại cho con đường “tự chủ chiến lược” của châu Âu để có thể đối thoại “bình đẳng” với Mỹ là vấn đề tự chủ quốc phòng, cho dù đã có một số bước tiến đáng kể.
Bà Scheffer nói: “Chính quyền của ông Biden tỏ ra rất cởi mở với ý tưởng một châu Âu tự chủ trong lĩnh vực quốc phòng, khác hẳn với các chính quyền tiền nhiệm, nhưng với một điều kiện là Mỹ phải được tham gia các dự án quốc phòng của châu Âu. Chẳng hạn như, chính quyền Mỹ thời ông Trump từng gây áp lực với Brussels để Mỹ có thể được tham gia dự án ‘hợp tác mang tính cơ cấu thường trực về quốc phòng’ (PESCO), giờ ông Biden đã có được điều đó... Có thể nói, Mỹ chấp nhận châu Âu có một nền quốc phòng vững mạnh hơn với tư cách là đối tác của Mỹ, nhưng với điều kiện là nền công nghiệp quốc phòng Mỹ cũng có thể được hưởng lợi. Điều này rõ ràng không hẳn vô hại cho châu Âu và các ngành công nghiệp quốc phòng của châu Âu”./.
