Nghị quyết 168/NQ-CP của Chính phủ ngày 11/10/2023 về Chiến lược Quốc gia Phòng, Chống Tham nhũng, Tiêu cực đến năm 2030 đề ra 5 nhóm nhiệm vụ, giải pháp, trong đó có việc nâng cao nhận thức, phát huy vai trò và trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng, tiêu cực.
Đây là sự cụ thể hóa chủ trương, quan điểm của Đảng về phòng, chống tham nhũng như lời phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Toàn quốc tổng kết 10 năm công tác Phòng, Chống Tham nhũng, Tiêu cực giai đoạn 2012-2022 (ngày 30/6/2022): Đẩy mạnh, từng bước hoàn thiện cơ chế phòng ngừa chặt chẽ để "không thể," "không dám," "không muốn," "không cần" tham nhũng.
Tiến tới “không dám tham nhũng”
Bất kể ở một thể chế nào thì quyền lực nhà nước phải đi đôi với sự kiểm soát quyền lực nhà nước.
Cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước bằng các phương thức bên trong như giám sát tối cao từ phía quốc hội (nghị viện) đối với hoạt động của bộ máy nhà nước; thanh tra, kiểm tra trong bộ máy hành pháp; giám sát, kiểm tra của cơ quan cấp trên đối với cơ quan cấp dưới; giám đốc thẩm trong hoạt động xét xử của tòa án...
Chỉ có cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước bên trong thì chưa đủ, chưa hiệu quả mà cần có cả sự kiểm soát từ bên ngoài (kiểm soát xã hội) gồm các tổ chức chính trị-xã hội, báo chí, người dân, doanh nghiệp.
Việc thu hút đông đảo quần chúng tham gia kiểm soát xã hội là cần thiết và có tác dụng tích cực, nhất là trong việc chống tham nhũng.
[Đấu tranh phòng, chống tham nhũng qua 40 năm thực hiện đổi mới]
Ở nước ta, để nâng cao hiệu quả trong phòng, chống tham nhũng thì rất cần có sự kiểm soát xã hội với sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên, báo chí, doanh nghiệp, ban thanh tra nhân dân và đặc biệt là đông đảo quần chúng nhân dân.
Đảng Cộng sản Việt Nam coi cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng là sự nghiệp của toàn dân.
Đại hội lần thứ XIII của Đảng đề ra chủ trương phát huy sức mạnh tổng hợp của các tổ chức chính trị-xã hội, các tổ chức xã hội, các cơ quan báo chí-thông tấn, các doanh nghiệp và nhân dân tham gia vào công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng.
Tại Hội nghị Toàn quốc tổng kết 10 năm công tác Phòng, Chống Tham nhũng, Tiêu cực giai đoạn 2012-2022, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh tới việc phát huy vai trò của nhân dân trong cuộc chiến chống “giặc nội xâm,” cuộc chiến phòng, chống tham nhũng, tiêu cực của chúng ta phải dựa vào dân, lắng nghe dân.
Để phát huy vai trò của nhân dân trong công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thông qua thực hiện quyền tố cáo thì cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thì cần phải đề cao trách nhiệm và có những biện pháp thiết thực bảo vệ người tố cáo theo quy định của Luật Tố cáo để tránh việc trù dập, trả thù của người bị tố cáo.
Nhà nước cần nghiên cứu quy định cụ thể về nguồn kinh phí và những cơ sở vật chất phục vụ cho hoạt động bảo vệ người tố cáo trong trường hợp cần thiết của các cơ quan có thẩm quyền và các cơ quan khác có liên quan.
Nhằm tạo thuận lợi cho nhân dân thực hiện quyền tố cáo, tố giác, cung cấp kịp thời thông tin về tham nhũng, tiêu cực cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền thì ngoài hai hình thức tố cáo bằng đơn và tố cáo trực tiếp theo quy định của Luật Tố cáo, cần phải mở rộng thêm các hình thức phản ánh, tố cáo bằng điện thoại thông qua đường dây nóng hoặc trên mạng xã hội.
Khi tiếp nhận tố cáo, tin báo tố giác của nhân dân về tham nhũng, tiêu cực, cơ quan có thẩm quyền phải phân loại, xem xét, đánh giá.
Những đơn tố cáo, tố giác có cơ sở để xác minh, kết luận thì phải khẩn trương kiểm tra, xác minh theo quy định của Luật Tố cáo và Luật Phòng, chống tham nhũng.
Theo Viện Chiến lược và Khoa học Thanh tra (Thanh tra Nhà nước), nhiều vụ tham nhũng tầm cỡ trong thời gian qua bị “lộ sáng” là do các cơ quan báo chí-thông tấn phát hiện và người dân tố giác.
Việc mở rộng dân chủ, thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” là biện pháp phòng ngừa tham nhũng mang lại hiệu quả to lớn.
Cơ chế giám sát dân chủ, giám sát trực tiếp của nhân dân là một trong các kênh giám sát đối với cán bộ, công chức bên cạnh các kênh giám sát thông qua thực thi pháp luật, sự kiểm tra của tổ chức Đảng.
Khuyến khích sự tham gia và phát huy vai trò của người dân trong kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam luôn được coi là một trong những biện pháp cơ bản, hiệu quả nhằm đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực.
Trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng chúng ta cần lấy người dân làm trung tâm, phát huy sức mạnh cộng đồng trong phản biện, giám sát tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, tuyên truyền để người dân nhận thức được đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí là trách nhiệm công dân của mình.
Nhân dân thực hiện quyền giám sát quyền lực nhà nước thông qua giám sát cán bộ, công chức nhà nước, góp ý xây dựng chính sách pháp luật, giám sát việc thực thi công vụ của cơ quan nhà nước.
Nhân dân còn thực hiện kiểm soát quyền lực nhà nước bằng việc thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh đối với việc thực thi công vụ của cơ quan nhà nước, tổ chức cá nhân được nhà nước trao quyền, với các tổ chức đảng các cấp và mỗi đảng viên trong cơ quan của Đảng, cơ quan nhà nước.
Trong văn kiện Đại hội lần thứ XIII của Đảng có một số điểm mới về việc động viên, khuyến khích các tổ chức, cá nhân tố cáo hành vi tham nhũng.
Để làm được điều này thì phải có cơ chế hiệu quả bảo vệ những người tố cáo hành vi tham nhũng tránh sự trả thù hoặc trù dập.
Trước đó, ngày 10/1/2019, Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã ra Chỉ thị số 27-CT/TW về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác bảo vệ người phát hiện, tố giác, người đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.
Bộ Chính trị yêu cầu các cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền phải nêu cao trách nhiệm lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện công tác bảo vệ người tố cáo thuộc phạm vi mình phụ trách.
Cần xác định rõ việc bảo vệ người tố cáo là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, trước hết là của các cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền và cơ quan chức năng ở các cấp.
Cần tiếp tục hoàn thiện các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước về bảo vệ người tố cáo.
Ủy ban Kiểm tra Trung ương chủ trì, phối hợp với Ban Nội chính Trung ương tham mưu Bộ Chính trị, Ban Bí thư ban hành quy định liên quan đến việc bảo vệ người tố cáo theo hướng cụ thể, đồng bộ, có chế tài xử lý nghiêm khắc, chú trọng các biện pháp phòng ngừa; làm rõ những biểu hiện của hành vi trả thù, trù dập người tố cáo dưới mọi hình thức để làm cơ sở nhận diện, phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý đối với các hành vi này.
Pháp luật Việt Nam cũng có nhiều quy định bảo vệ người tố cáo tham nhũng như giữ bí mật thông tin của người tố cáo, đảm bảo tính mạng, sức khỏe, tài sản, uy tín, danh dự, nhân phẩm của người tố cáo và người thân của họ nhằm ngăn chặn các hành vi trả thù người tố cáo.
Việc bảo vệ người tố cáo hành vi tham nhũng, lãng phí được quy định trong Luật Tố cáo, Luật Phòng, chống tham nhũng, Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, Nghị định số 22/2019/NĐ-CP ngày 25/2/2019 của Chính phủ về tố cáo và giải quyết tố cáo trong Công an Nhân dân, Thông tư 145/2020/TT-BCA của Bộ Công an bảo vệ người tố cáo về hành vi tham nhũng, lãng phí, Thông tư số 03/2020/TT-BNV của Bộ Nội vụ về thẩm quyền, trình tự, thủ tục, biện pháp bảo vệ vị trí công tác của người tố cáo là cán bộ, công chức, viên chức...
Theo lời Tổng Bí thư, kết quả phòng, chống tham nhũng, tiêu cực cho thấy, có ba lực lượng quan trọng, trở thành trụ cột vững vàng đó là nhân dân, cơ quan pháp luật và báo chí truyền thông.
Ở đâu người dân tích cực tố cáo và tố cáo đúng, được bảo vệ một cách hiệu quả về hành vi dũng cảm của mình thì ở đó tệ nạn tham nhũng giảm bởi đã xuất hiện một yếu tố quan trọng - các đối tượng tha hóa bớt “dám tham nhũng.”
Kinh nghiệm nước ngoài bảo vệ người tố cáo
Tiến sỹ Nguyễn Thị Hồng Thúy (Trường Cán bộ Thanh tra, Thanh tra Chính phủ) cho biết các báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng không công bố tỷ lệ các vụ việc tham nhũng được phát hiện và xử lý từ sự tố cáo, phản ánh của người dân.
Nhưng qua thực tế chúng ta có thể thấy, phần lớn các vụ việc tham nhũng, tiêu cực được phát hiện là qua thanh, kiểm tra.
Theo Tiến sỹ Nguyễn Thị Hồng Thúy, sở dĩ người dân chưa mạnh dạn tố cáo tham nhũng là vì những lý do sau: Nhiều người chưa hiểu biết về các quy định của pháp luật trong bảo vệ người tố cáo tham nhũng; chính một bộ phận người dân cố tình tiếp tay cho tham nhũng khi muốn được giải quyết thủ tục hành chính nhanh chóng, giảm phiền hà nên đã bỏ tiền ra “bôi trơn” để được việc.
Khi người dân chủ động tố giác tham nhũng thì lại thiếu các chứng cứ để chứng minh hành vi phạm tội nên cơ quan nhà nước có thẩm quyền thường không thụ lý để giải quyết - có trường hợp người dân có chứng cứ nhưng lại không tiết lộ danh tính, tức là tố cáo nặc danh thì cũng thuộc trường hợp không được thụ lý giải quyết.
Bên cạnh đó, có rất nhiều trường hợp người tố cáo tham nhũng bị trù dập như chuyển công tác, bị nhắn tin đe dọa, gây thương tích hoặc khủng bố tinh thần người tố cáo và những người thân của người tố cáo.
Một số chuyên gia pháp lý cho rằng pháp luật Việt Nam đã ghi nhận quyền của người tố cáo nói chung và người tố cáo tham nhũng nói riêng tại nhiều văn bản pháp luật khác nhau.
Tuy nhiên, các quy định pháp luật nhìn chung chỉ mang tính nguyên tắc, chỉ định tính mà không định lượng, chưa cụ thể và nằm phân tán trong nhiều văn bản với hiệu lực pháp lý khác nhau.
Chúng ta có quá nhiều cơ quan có trách nhiệm trong việc bảo vệ người tố cáo hành vi tham nhũng trong khi thẩm quyền của các cơ quan này còn hạn chế và chồng chéo, không có cơ quan chuyên biệt bảo vệ người tố cáo nói chung và người tố cáo tham nhũng nói riêng.
Theo ông Cao Văn Thống, Ủy viên Ủy ban Kiểm tra Trung ương khóa XIII, trong việc khuyến khích sự tham gia và phát huy vai trò của người dân trong lĩnh vực tố giác tham nhũng thì nước ta có thể tham khảo kinh nghiệm của nhiều nước trên thế giới.
Một số quốc gia đã lập đường dây nóng tố cáo tham nhũng hoạt động suốt ngày đêm và có hiệu quả như Colombia, Brasil, Singapore, Australia...
Còn Thái Lan, Singapore cũng như nhiều nước khác chấp nhận giải quyết cả đơn tố cáo nặc danh.
Các nước có biện pháp bảo vệ người tố giác rất chặt chẽ như Đức, Pháp, Tây Ban Nha, Singapore, Australia: giữ bí mật lời khai, chuyển chỗ ở cho người dân để tránh bị phát hiện, trả thù.
Một số nước khen thưởng người tố giác bằng vật chất giá trị cao. Tại Hàn Quốc người tố giác tham nhũng mà mang lại lợi ích về tài sản cho xã hội hoặc giúp tránh được thiệt hại thì được thưởng ít nhất 10% giá trị tăng thêm hoặc giá trị tài sản đáng lẽ bị thiệt hại.
Trung Quốc đã mở trang web 12388.gov.cn để người dân thuận tiện phản ánh mọi trường hợp vi phạm, cung cấp thông tin cho Ủy ban Kiểm tra-Kỷ luật và cấp có thẩm quyền xem xét, xử lý.
Bộ Giám sát, Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao, Tòa án Nhân dân Tối cao, Ban Tổ chức Trung ương còn mở đường dây điện thoại nóng đặc biệt hoạt động suốt ngày đêm để nhân dân trong cả nước tố cáo tham nhũng, tiêu cực.
Bộ Tài chính Trung Quốc treo giải thưởng 15.000 USD (gần 370 triệu đồng) cho người cung cấp thông tin có giá trị về quỹ đen của các cơ quan, đơn vị và thưởng 10% giá trị tài sản của vụ án tham nhũng cho người tố cáo./.