Chế biến sản phẩm cá ngừ đông lạnh xuất khẩu tại nhà máy của Công ty Cổ phần Thủy sản Bình Định. (Ảnh: Vũ Sinh/TTXVN) Nghị quyết số 36-NQ/TW ngày 22/10/2018 về Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã xác định mục tiêu đưa Việt Nam trở thành quốc gia biển mạnh; đạt cơ bản các tiêu chí về phát triển bền vững kinh tế biển; các ngành kinh tế biển phát triển bền vững theo các chuẩn mực quốc tế; kiểm soát khai thác tài nguyên biển trong khả năng phục hồi của hệ sinh thái biển.
Việc Ủy ban châu Âu (EC) đưa ra cảnh báo “thẻ vàng” với các khuyến nghị Việt Nam khắc phục về đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý (IUU) đối với ngành khai thác hải sản Việt Nam ngày 23/10/2017 đã làm thay đổi nhận thức của các cấp, các ngành, chính quyền địa phương, ngư dân, doanh nghiệp về phát triển kinh tế biển phù hợp thông lệ quốc tế.
Trong hơn 1 năm qua, cả hệ thống chính trị và cộng đồng đã vào cuộc mạnh mẽ nhằm khắc phục “thẻ vàng” IUU, đồng thời hướng tới phát triển nghề cá bền vững.
*Đồng loạt vào cuộc
Việc EC cảnh báo “thẻ vàng” đối với thuỷ sản Việt Nam thời gian qua đã ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động xuất khẩu mặt hàng này sang thị trường Liên minh châu Âu (EU).
Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP), việc ách tắc trong quy trình xác nhận nguồn gốc nguyên liệu hải sản khai thác đã khiến nhiều doanh nghiệp chế biến hải sản gặp khó, do thiếu nguyên liệu sản xuất. Điều này cũng ảnh hưởng đến kết quả xuất khẩu hải sản của Việt Nam. Chưa hết, gần như 100% lô hàng xuất khẩu sang EU đều bị kiểm tra khiến doanh nghiệp phát sinh thêm nhiều chi phí và hệ lụy.
Bên cạnh đó, việc này cũng ảnh hưởng lớn đến uy tín của ngành khai thác hải sản của Việt Nam và còn có những tác động gián tiếp khác, vì châu Âu là một thị trường lớn trong xuất khẩu thuỷ sản của Việt Nam.
Thấy trước những thiệt hại đối với ngành thủy sản nếu không kịp thời khắc phục nên sau hơn một năm quyết liệt triển khai đồng bộ các giải pháp từ Trung ương tới địa phương, đến nay Việt Nam đã đạt được nhiều tiến bộ trong việc khắc phục “thẻ vàng” của EC. Tất cả các khuyến nghị của EC đã được luật hóa thể hiện qua việc Quốc hội đã thông qua Luật Thủy sản (sửa đổi).
Điểm mới của Luật Thủy sản 2017 là lần đầu tiên quy định về hạn ngạch giấy phép khai thác thủy sản, sản lượng cho phép khai thác đối với một số loài cá di cư xa và loài thủy sản có tập tính kết đàn. Điều này phù hợp với luật pháp quốc tế về bảo vệ, bảo tồn nguồn lợi thủy sản, thể hiện rõ sự thay đổi trong cách tiếp cận xây dựng luật là dựa vào hệ sinh thái.
Đồng thời, Luật này cũng bổ sung quy định nghiêm cấm đối với các hành vi khai thác thủy sản bất hợp pháp ngoài vùng biển Việt Nam. Cụ thể, chủ tàu, thuyền trưởng vi phạm thì mức xử phạt cao nhất đối với cá nhân lên đến 1 tỷ đồng, thu hồi giấy phép khai thác, quy định chặt chẽ về điều kiện không cấp lại giấy phép khai thác cho các tổ chức, cá nhân có tàu vi phạm quy định chống khai thác, đánh bắt bất hợp pháp.
Không những vậy, đối với nguồn nguyên liệu nhập khẩu, các doanh nghiệp cũng phải tuân thủ các yêu cầu về kiểm dịch an toàn vệ sinh thực phẩm, hoàn thiện đầy đủ hồ sơ xuất xứ nguồn gốc mới đảm bảo việc thi hành Luật Thủy sản 2017 đồng bộ, phục vụ cho nghề cá có trách nhiệm.
Bên cạnh đó, các văn bản dưới Luật cũng đã được ban hành với sự hỗ trợ của các chuyên gia từ EU; từ đó tăng tính khả khi của các văn bản dưới Luật, sớm đi vào cuộc sống.
Là tỉnh được lựa chọn thực hiện thí điểm khắc phục “thẻ vàng”, thời gian qua Bình Định cũng đã tập trung triển khai nhiều giải pháp. Theo đó, Bộ đội Biên phòng, Chi cục Thủy sản, các cảng cá thành lập ngay các tổ liên ngành hoạt động 24/24h, quản lý tất cả các tàu thuyền xuất, cập bến tại các cảng trên địa bàn; phải ký kết không xâm phạm vùng biển nước khác trước khi xuất bến; cấm tắt máy định vị tầm xa.
Bên cạnh đó, tỉnh tiếp tục tuyên truyền mạnh đến các chủ tàu, thuyền trưởng và những người liên quan đến khai thác hải sản xa bờ về Luật Thủy sản, về IUU...; xử phạt thật nặng và cấm hoạt động tất cả những lĩnh vực liên quan đến nghề cá đối với những chủ tàu, thuyền trưởng xâm phạm vùng biển nước khác để khai thác hải sản.
Đánh giá về kết quả thực hiện khắc phục “thẻ vàng”, Quyền Tổng Cục trưởng Tổng cục Thuỷ sản Nguyễn Ngọc Oai cho hay, hiện đơn vị đang chỉ đạo các địa phương ven biển khẩn trương hoàn thiện việc lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (Movimar) cho tất cả các tàu cá đánh bắt xa bờ có chiều dài từ 24m trở lên. Đây là một trong những nội dung quan trọng trong việc giám sát tàu cá hoạt động trên biển.
“Việt Nam cũng cam kết đến tháng 4/2019 sẽ hoàn thành việc lắp đặt thiết bị giám sát hành trình cho tàu cá đánh bắt xa bờ”-ông Nguyễn Ngọc Oai nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đã ký kết quy chế phối hợp với Bộ Quốc phòng trong việc kiểm soát các tàu cá hoạt động trên biển. Đồng thời, tích cực tham gia, phối hợp với các tổ chức quốc tế trong việc chống khai thác bất hợp pháp.
[MEPs đánh giá cao những nỗ lực chống khai thác IUU của Việt Nam]
Theo ông Nguyễn Ngọc Oai, đến nay, tình hình tàu cá vi phạm vùng biển của các nước quốc đảo Thái Bình Dương hầu như đã chấm dứt; việc kiểm tra, kiểm soát tàu cá hoạt động trên biển có bước tiến bộ…
Theo thống kê của VASEP, cả nước có 62 doanh nghiệp chính thức ký cam kết chống khai thác, đánh bắt bất hợp pháp và thực hiện các tiêu chí về chống khai thác bất hợp pháp để xuất khẩu các mặt hàng hải sản vào thị trường châu Âu.
*Hướng tới nghề cá có trách nhiệm
Vào tháng 1/2019 tới đây, phái đoàn của EC sẽ sang Việt Nam để đánh giá lại một lần nữa kết quả của Việt Nam đã đạt được trong việc khắc phục “thẻ vàng”. Sau đó, EC sẽ xem xét có hay không việc gỡ “thẻ vàng” đối với hải sản khai thác của Việt Nam.
Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Nguyễn Xuân Cường khẳng định: “Quyết tâm của Việt Nam là khắc phục được “thẻ vàng” của EC, từ đó hình thành nghề cá phát triển bền vững, có trách nhiệm; tiến đến xây dựng ngành kinh tế thuỷ sản phát triển bền vững. Việc EC áp dụng "thẻ vàng" đối với hải sản khai thác của Việt Nam cũng là cơ hội để Việt Nam thay đổi nhận thức và hướng tới nghề cá phát triển bền vững; chấn chỉnh lại việc quản lý tài nguyên biển."
Theo các chuyên gia ngành thủy sản, mặc dù EC đưa ra nhiều khuyến nghị để Việt Nam khắc phục “thẻ vàng” về IUU, tuy nhiên chủ yếu vẫn là các yêu cầu liên quan đến quản lý tàu cá đánh bắt trên biển và quản lý các tàu cập cảng để truy xuất nguồn gốc hải sản rõ ràng. Đây cũng là những vấn đề mà các địa phương, doanh nghiệp có kiến nghị cần phải tháo gỡ trong thời gian sớm nhất và đang tập trung khắc phục khó khăn.
Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Kiên Giang, Mai Anh Nhịn cho rằng, việc xử lý triệt để các tàu cá vi phạm còn gặp nhiều khó khăn là do thuyền trưởng của tàu cá vi phạm thì bị bắt ở nước ngoài, còn chủ tàu lại ở nhà nhưng không vi phạm.
Thời gian tới, tỉnh sẽ tập trung triển khai nhiều giải pháp nhằm ngăn chặn triệt để tình trạng tàu cá vi phạm. Đồng thời, tiếp tục kiểm tra, kiểm soát, thanh tra các vi phạm; xử lý được phương tiện khai thác trái phép khi về bờ; rút giấy phép khai thác, kiểm tra chặt chẽ tàu thuyền xuất bến...
Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh Kiên Giang cũng kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn sớm ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật lắp đặt thiết bị giám sát hành trình để có thể triển khai một cách đồng bộ. Đồng thời, sớm ban hành các nghị định, thông tư dưới Luật; Bộ Công an hỗ trợ địa phương điều tra, xử lý các đối tượng môi giới khai thác trái phép tại nước ngoài.
Để giải quyết những bất cập trên, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Nguyễn Xuân Cường đã đề nghị các địa phương ven biển, các đơn vị liên quan đẩy nhanh tiến độ lắp đặt thiết bị giám sát hành trình cho các tàu cá có chiều dài 24m trở lên theo hướng dẫn của Bộ.
Đồng thời, nâng cấp thiết bị VX-1700 lắp đặt trên tàu và trạm bờ tự động báo vị trí tàu về trạm bờ; xử lý nghiêm tàu cá lắp đặt thiết bị giám sát hành trình nhưng không mở máy 24/24h khi hoạt động khai thác hải sản trên biển để cơ quan quản lý theo dõi, giám sát.
Tư lệnh ngành nông nghiệp cũng yêu cầu các địa phương tổ chức tuần tra, kiểm tra, kiểm soát trên các vùng biển được phân công quản lý để kịp thời phát hiện, ngăn chặn các tàu cá có dấu hiệu vi phạm khai thác IUU.
Bộ trưởng Nguyễn Xuân Cường cho rằng, một giải pháp nữa là thay đổi tập quán đánh bắt khai thác tự nhiên sang khai thác có trách nhiệm từ khai báo, sổ sách, ngư trường, hay khắc phục những bất cập về cơ sở hạ tầng từ bến cảng, khu neo đậu... cần phải được thực hiện quyết liệt hơn nữa.
“Đặc biệt, cần phải tổ chức lại sản xuất, quan trọng hơn là đi sâu vào chế biến để nâng cao chuỗi giá trị. Đồng thời, tập trung tái cơ cấu lại việc làm trên bờ, chứ không phải cứ nhăm nhăm chỉ ra khơi khai thác tài nguyên. Xây dựng một nghề khai thác biển, rộng hơn là kinh tế biển một cách bền vững, đúng tiềm năng lợi thế của Việt Nam,” Bộ trưởng nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, tăng cường thông tin, tuyên truyền các quy định về khai thác IUU tại các cảng cá, khu vực có nghề cá trọng điểm. Thực hiện kiểm điểm trách nhiệm và có hình thức xử lý kỷ luật đối với người đứng đầu chính quyền các cấp, sở, ban ngành và lực lượng liên quan để tàu cá tiếp tục vi phạm khai thác hải sản trái phép ở vùng biển nước ngoài...
Tại buổi làm việc mới đây của phái đoàn EC với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, đại diện của Tổng vụ các vấn đề về Biển và Thủy sản của EC cũng khẳng định sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm trong xây dựng văn bản quy phạm pháp luật, các kế hoạch, biện pháp chống khai thác IUU với Việt Nam dựa trên kinh nghiệm phối hợp với 50 quốc gia khác đã và đang chống khai thác IUU.
Trong thời gian tới, Việt Nam cũng cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng nghề cá, đào tạo nguồn nhân lực trong quản lý, nâng cao nhận thức và hành vi khai thác hải sản cho cộng đồng ngư dân… nhằm phát triển khai thác hải sản có trách nhiệm, phát triển bền vững và hội nhập quốc tế./.
