Nhà máy nghiên cứu nước nặng Arak, cách thủ đô Tehran (Iran) 320km về phía Nam. (Ảnh: AFP/TTXVN) Theo Reuters/AP/AFP, ngày 3/3, người đứng đầu cơ quan giám sát nguyên tử của Liên hợp quốc (LHQ) đã lên tiếng cảnh báo về sự thiếu hợp tác của Iran với cơ quan này, đồng thời yêu cầu “giải trình” về một địa điểm chưa được công khai tại Tehran, nơi tìm thấy các mảnh vụn của urani hồi cuối năm ngoái.
Theo Reuters, cơ quan này đã khiển trách Tehran vì không đưa ra được câu trả lời cho những câu hỏi của họ về những hoạt động liên quan đến hạt nhân trước đó tại ba địa điểm, và còn từ chối không cho tiếp cận vào hai trong ba địa điểm đó.
AP dẫn tuyên bố của cơ quan nói trên cho biết kể từ tháng 11/2019, Iran đã tăng gần gấp ba lần dự trữ urani được làm giàu của họ, vi phạm thỏa thuận mà họ đã ký kết với các cường quốc thế giới.
Lời cảnh báo của IAEA
Trước đó ngày 2/3, Reuters cho biết Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) đã lên kế hoạch ra một báo cáo thứ hai để thêm vào báo cáo cập nhật hàng quý của mình về các hoạt động hạt nhân của Iran, trong đó khiển trách Iran không hợp tác đầy đủ và không đảm bảo được sự tiếp cận của các thanh sát viên Liên hợp quốc với một hoặc nhiều địa điểm quan trọng.
Báo cáo hàng quý cho thấy dự trữ urani làm giàu ở cấp độ thấp của Iran đã tăng gần ba lần kể từ tháng 11/2019, lên tới hơn một tấn, trong bối cảnh Tehran đang tiếp tục phá vỡ những giới hạn quan trọng của thỏa thuận hạt nhân đang dần bị xói mòn của họ, nhằm đáp trả việc Mỹ khôi phục các lệnh trừng phạt chống lại họ kể từ sau khi Washington rút khỏi thỏa thuận vào tháng 5/2018.
Trao đổi với Reuters trong một cuộc phỏng vấn tại Paris, tân lãnh đạo IAEA Rafael Grossi, người vừa nhậm chức vào tháng 12/2019 vừa qua, cho biết: “Tôi thấy rằng cần thiết phải đưa ra thêm một bản báo cáo thứ hai bởi tôi cho là tình hình đã đủ nghiêm trọng để phía chúng tôi buộc phải có một động thái như vậy. Chúng tôi đã đưa ra yêu cầu, và bất chấp tất cả những nỗ lực của mình, chúng tôi đã không thể tiếp cận được các địa điểm đó, vì vậy tình hình này buộc chúng tôi phải có một bước đi như vậy, bởi nó đồng nghĩa với viêc Iran đang tước đi khả năng thực hiện công việc của cơ quan chúng tôi.”
[Iran thông báo không loại trừ khả năng rút khỏi Hiệp ước NPT]
AFP cũng dẫn lời ông Grossi cho biết: “Thực thế rằng việc chúng tôi phát hiện những dấu vết của urani là rất quan trọng. Điều đó có nghĩa rằng có khả năng các hoạt động hạt nhân và các nguyên liệu ở đây không được giám sát quốc tế và chúng tôi không nắm được ý đồ của những điều này là gì. Đó là những điều làm tôi lo ngại.”
Theo AFP, mặc dù IAEA không nói rõ về địa điểm mà họ đặt nghi vấn, song các nguồn tin ngoại giao đã tiết lộ rằng cơ quan này yêu cầu Iran đưa ra thông tin về một địa điểm thuộc quận Turquzabad tại Tehran, nơi Israel đã tố giác có hoạt động nguyên tử bí mật trước đó.
Ngoài ra, báo cáo cho biết một trong số các nghi vấn mà IAEA đặt ra liên quan đến khả năng có các hoạt động hạt nhân chưa được khai báo tại ba địa điểm nói trên ở Iran là việc kể từ tháng 7/2019, IAEA đã quan sát “các hoạt động… giống như một nỗ lực xóa dấu vết một phần của các địa điểm này.”
Thỏa thuận bị đe dọa
Theo AFP, báo cáo thứ hai của IAEA còn nêu chi tiết những vi phạm của Iran với một số phần trong thỏa thuận quốc tế bước ngoặt năm 2015 về việc hạn chế chương trình hạt nhân của họ.
Báo cáo chỉ ra rằng dự trữ urani làm giàu của Iran hiện cao hơn gấp 5 lần giới hạn được ấn định trong thỏa thuận. Theo đó, tính đến ngày 19/2/2020, dự trữ urani của Iran đã lên tới khoảng 1.510 kg, so với mức tối đa 300 kg đặt ra trong thỏa thuận.
Một số chuyên gia tính toán rằng khối lượng này có thể cung cấp đủ nguyên liệu để sản xuất một vũ khí hạt nhân, song còn cần thêm một số bước đi nữa, trong đó có việc làm giàu thêm, thì mới đủ để sản xuất một vũ khí.
Báo cáo cho biết mức làm giàu urani mà Iran thực hiện không vượt quá 4,5%. Mức làm giàu khoảng 90% mới đủ để sử dụng trong vũ khí.
Richard Nephew, một cựu chuyên gia đi đầu trong các lệnh trừng phạt của Mỹ, tại các cuộc đàm phán về thỏa thuận hạt nhân 2015, từng chỉ ra rằng mặc dù những con số mới nhất là “một vấn đề cần được đề cập,” song dự trữ urani của Iran vẫn chỉ là một phần trong những thứ thực sự có hiệu lực pháp lý sau khi thỏa thuận được ký.
Ông nói trên Twitter: “Đây vẫn chưa phải là một cuộc khủng hoảng và chúng ta vẫn có thời gian để sửa chữa vấn đề bằng con đường ngoại giao, nếu bất kỳ ai ở Washington hay Tehran vẫn có mong muốn như vậy.”
Thỏa thuận hạt nhân 2015 đã rơi vào tình trạng “ngàn cân treo sợi tóc” kể từ sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận hồi tháng 5/2018 và xúc tiến việc áp đặt các lệnh trừng phạt khắc nghiệt lên Iran, đặc biệt là nhắm vào lĩnh vực dầu mỏ trọng yếu của nước này.
Các báo cáo mới nhất của IAEA được đưa ra chỉ vài ngày sau một cuộc họp tại Vienna giữa các bên còn lại trong thỏa thuận đã kết thúc mà không đưa ra được một kế hoạch rõ ràng nào nằm cứu vãn thỏa thuận.
Thỏa thuận 2015 hứa hẹn "xoa dịu" nền kinh tế bị tổn hại rất lớn của Iran và cả sự nới lỏng các lệnh trừng phạt nhằm vào Iran để đổi lại việc Tehran hạn chế chương trình hạt nhân. Tuy nhiên, Tehran đã từng bước thu hẹp những cam kết của họ trong thỏa thuận để đáp trả động thái nói trên của Washington.
Reuters cho biết các cơ quan tình báo Mỹ và IAEA tin rằng Cộng hòa Hồi giáo này có một chương trình vũ khí hạt nhân bí mật và có tổ chức, song đã tạm dừng từ năm 2003, tức là rất lâu trước khi có thỏa thuận năm 2015.
Đó cũng là khoảng thời gian một nhóm đối lập lưu vong của Iran tố cáo sự tồn tại của một tổ hợp làm giàu urani dưới lòng đất của Iran ở Natanz. Tiết lộ này đã làm dấy lên sự cảnh báo của quốc tế về những hoạt động hạt nhân bí mật của Tehran, mà sau đó họ đã công khai với IAEA.
Báo cáo đưa ra ngày 3/3 còn cho biết Iran đã thông báo với IAEA rằng họ “sẽ không thừa nhận bất cứ cáo buộc nào về các hoạt động trong quá khứ và không nghĩ đến việc sẽ phải trả lời về những cáo buộc như vậy.”
Iran bác bỏ thông tin cho rằng họ đã từng có một chương trình vũ khí hạt nhân và nhấn mạnh sẽ không bao giờ tìm cách sản xuất một quả bom nguyên tử.
Theo hãng tin AP, trước khi ký thỏa thuận hạt nhân, Iran từng làm giàu urani ở mức lên tới 20%, song vẫn khá xa so với mức làm giàu ở cấp độ vũ khí là 90%.
Vào năm 2013, dự trữ urani được làm giàu đã lên tới hơn 7.000kg với mức làm giàu cao hơn, song họ cũng không theo đuổi việc sản xuất bom.
Mới đây nhất, Ali Asghar Zarean, một cố vấn cho lãnh đạo hạt nhân của Iran, được AP dẫn tuyên bố ngày 26/1 vừa qua cho biết dự trữ urani làm giàu của Iran đã vượt quá 1.200kg.
Ông nhấn mạnh rằng “Iran đang gia tăng kho urani làm giàu của mình với một tốc độ rất lớn.” Thế nhưng cho đến nay, sức ép mà Iran đặt ra đã không thể đổi lại được những ủng hộ về kinh tế mà Iran mong muốn từ các nước ký thỏa thuận./.
