Nghệ nhân Phùng Đình Giáp. Trong ký ức của rất nhiều người Việt Nam đã cao tuổi, mâm cỗ Trung Thu khi xưa ngoài hoa quả, bánh trái nhất định phải có bộ phỗng đất, ông tiến sỹ và đèn ông sao.
Phỗng đất không chỉ là món đồ chơi thuần túy của con trẻ mà còn cất giữ những giá trị văn hóa truyền thống, thể hiện hồn cốt của làng quê Việt Nam xưa.
Thông qua bộ nhân vật phỗng đất, ông cha ta đã gửi gắm nhiều điều hay, ý đẹp và cả các giá trị văn hoa truyền thống lâu đời để nhắc nhở con cháu về lối sống và đạo lý làm người. Đặc biệt, phỗng đất chỉ được bày bán vào dịp rằm Trung Thu hoặc Tết Nguyên đán hằng năm.
Theo truyền thống, một bộ phỗng đất Trung Thu chuẩn thường gồm năm nhân vật là con chim thể hiện cho khát vọng hòa bình; con rùa gắn với biển cả bao la và sự tích thần Kim Quy - biểu tượng thiêng liêng được thần thánh hóa trong tâm trí người Việt; tượng phỗng người già và em bé thể hiện sự nối tiếp truyền thống. Đặt ở vị trí trung tâm trong bộ năm tượng phỗng là nhân vật phỗng hình Phật mang ý nghĩa tâm linh, giáo dục con cháu sống đức độ, hiền lành, đúng mực.
[Gặp gỡ gia đình duy nhất còn giữ nghề làm mặt nạ bồi ở phố cổ Hà Nội]
Ba đời gắn bó với nghề nặn phỗng đất, đến nay, gia đình nghệ nhân Phùng Đình Giáp (thôn Đông Khê, xã Song Hồ, Thuận Thành, Bắc Ninh) là gia đình cuối cùng còn theo nghề nặn phỗng đất ở xứ Kinh Bắc.
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ: "Nặn phỗng đất là nghề gia truyền của gia đình, tôi là đời thứ ba và ngày nay, nhiều người ngày càng ít mặn mà với đồ chơi dân gian, tôi lại càng phải giữ gìn hơn.”
Gần 60 năm gắn bó với đất thó (nguyên liệu để làm tượng phỗng), với nghệ nhân Phùng Đình Giáp, tượng phỗng không chỉ đơn giản là nghề mà đã trở thành một phần tâm hồn, máu thịt của ông. Ông bảo giữ mãi tâm huyết với nghề nặn phỗng là vì duyên để giữ gìn nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc cho thế hệ mai sau.
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ để làm được một bộ phỗng đất không đơn giản, người làm phải trải qua bảy công đoạn khá kỳ công và tỉ mỉ. Phỗng đất được làm từ đất thó - sự kết hợp giữa đất sét và giấy bản. Đất sét phải được lấy lấy từ độ sâu 2,5m và chỉ lấy khoảng 20-30cm để có độ mịn, sạch. Đất sét này được đem về phơi khô, sau đó cho vào cối đập, giã nhỏ, sàng mịn như bột mỳ.
Giấy bản phải được ngâm nước từ 7-8 ngày đến lúc nhão như cháo. Sau đó, giấy bản đã ngâm nhão và đất sét mịn như bột bì được nhào trộn với nhau, cho vào cối giã, đập như công đoạn nhồi bột bánh dầy cho đến khi hỗn hợp hòa quyện làm một.
Đất thó đạt tiêu chuẩn nặn phỗng là khi dùng tay vê thử mà không dính tay. Các con phỗng đều được nặn thủ công bằng tay. Các tượng phỗng sau khi được tạo hình sẽ được phơi khô dưới nắng cho se rồi phủ lên một lớp bột điệp trắng trước khi vẽ màu. Điều đặc biệt là tượng phỗng không được nung qua lửa nhưng vẫn có độ bền rất tốt.
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp cho biết nghề nặn phỗng không đòi hỏi chi tiết cầu kỳ phức tạp mà điều quan trọng khi làm là tạo được dáng vẻ thanh thoát, dân dã và nét văn hóa truyền thống của dân tộc.
Một bộ phỗng đất truyền thống Phỗng đất có bề ngoài đơn giản nhưng đòi hỏi người thợ phải có kỹ thuật nặn tinh xảo, cầu kỳ, tỉ mỉ và cẩn thận. Từng công đoạn, từ chuẩn bị đất sét đến vẽ màu, nắn, vuốt đều được Nghệ nhân Phùng Đình Giáp cảm nhận và tạo thành từ đôi bàn tay khéo léo.
Đường nét trên tượng phỗng không góc cạnh mà mềm mại, tự nhiên. Phỗng đất không có nhiều chi tiết phức tạp. Màu sắc để vẽ phỗng chỉ là những màu cơ bản gồm trắng, vàng, xanh, đỏ, đen nhưng vẫn giúp phỗng đất trở nên sinh động...
Theo thời gian, cùng với sự phát triển của thị trường đồ chơi hiện đại, các nhân vật phỗng đất dần trôi vào quên lãng. Số người biết, duy trì nghề làm phỗng đất càng trở nên khan hiếm bởi đây là mặt hàng chỉ dùng rất ít trong năm, cho thu nhập không cao. Thế nhưng, trời không phụ lòng người có công, mỗi mùa Trung Thu, nghệ nhân Phùng Đình Giáp luôn đón tiếp nhiều khách hàng đến sắm phỗng.
Tuy không mang lại thu nhập cao cho gia đình nhưng gia đình ông quyết giữ nghề, cứ đến dịp Trung Thu lại mở ra nhào đất, nặn phỗng để dạy cho con cháu biết nghề.
Luôn canh cánh với việc giữ nghề truyền thống của cha ông, Nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ, ông đến với nghề vì chữ duyên và không làm nghề vì kinh tế mà chỉ mong góp sức để có thể lưu giữ và truyền lại nguyên vẹn nét đẹp văn hóa của dân tộc cho con cháu sau này.
Bên cạnh việc duy trì nghề nặn phỗng đất truyền thống vào những dịp đặc biệt, vài năm trở lại đây, gia đình nghệ nhân Phùng Đình Giáp còn làm thêm nhiều loại con giống, đồ chơi và đồ ứng dụng bằng đất thó như búp bê, khủng long, ôtô, máy bay, gạt tàn hình con giống… để đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của khách hàng.
Từ sự tư vấn của một nhóm họa sỹ thường lui tới gia đình ông để tìm hiểu về nghề nặn phỗng đất, ông cho ra đời bộ tượng phỗng 12 con giáp. Nhờ thế, các sản phẩm của ông có thể bán quanh năm chứ không phải đợi mỗi dịp Trung Thu như trước.
Ông vui mừng cho biết hai năm gần đây, cứ đến gần Tết, nhiều người lại tìm đến nhà ông để đặt hình các con giáp và phỗng đất. Vào dịp nghỉ Hè, gia đình ông trở thành địa điểm đón tiếp nhiều đoàn khách, trong đó có các cháu bé mầm non từ Hà Nội về để tìm hiểu nghề làm phỗng đất truyền thống, trải nghiệm làm đồ chơi bằng đất thó./.
