Ông mo làm lễ trong Lễ hội Khai hạ Mường Bi, Hòa Bình. (Ảnh: Huyền Trang (Vietnam+) Nhắc đến bản sắc văn hóa vùng đất Hòa Bình, không thể nhắc đến Mo Mường. Đây là một di sản văn hóa độc đáo của dân tộc Mường nói chung và của người Mường tỉnh Hòa Bình nói riêng.
Mo Mường - Diễn xướng văn hóa dân gian
Mo Mường là hoạt động diễn xướng văn hóa dân gian được thực hành trong các nghi lễ gắn với đời sống tín ngưỡng của người Mường. Không gian diễn xướng của Mo diễn ra trong đời sống cộng đồng, trong từng gia đình nhằm thực hành một nghi lễ nào đó.
Chủ thể thực hành Mo Mường là ông Mo, thầy Mo (hoặc Ông Tlượng) - những người nắm giữ tri thức Mo, họ không những thuộc lòng hàng vạn câu Mo mà còn thông thạo nghi lễ, tập quán. Trong xã hội Mường, ông Mo là những trí thức dân gian, người có uy tín trong cộng đồng.
Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, “Mo” có nghĩa là xướng lên theo những làn điệu nhất định những bài cúng, những khúc Mo nhòm (tả cảnh), những “cát” Mo (một trường đoạn) kể trong các nghi lễ phục vụ đời sống của từng gia đình và cộng đồng.
Còn về mặt danh từ, là để chỉ những người làm nghề Mo (ông Mo) và những bài Mo, những áng Mo.
Các nhà nghiên cứu cũng đã chỉ ra, ở các vùng Mường hiện nay có 5 làn điệu Mo được dân gian đặt tên: “Ò hoi,” “Dà đôông,” “Dà dê,” “Hâm mo” và “Hệu kệu.”
Những làn điệu Mo này, về mặt âm nhạc có giai điệu khác nhau. Cách gọi tên như vậy vì đó là đặc điểm dễ phân biệt giữa các điệu Mo, là câu hô xướng đầu tiên của các điệu Mo.
Trải qua nhiều thế kỷ, đến nay, Mo Mường vẫn có sức sống bền bỉ với dân tộc Mường. Giới nghiên cứu cũng khẳng định, Mo Mường đã góp phần hình thành, nuôi dưỡng cốt cách, tâm hồn của bao thế hệ nhân dân giàu truyền thống văn hóa, lịch sử dân tộc Mường và vùng đất Hòa Bình.
Mo Mường là sự kết tinh những kinh nghiệm trong lao động sản xuất, ứng xử văn hóa, triết lý nhân sinh, thể hiện thiết tha tình yêu cuộc sống, yêu con người, yêu quê hương xứ sở, thể hiện khí phách, cốt cách của con người và vùng đất miền núi bản Mường ở Hòa Bình.
Mo Mường chính là tính cách, là tâm hồn và đạo nghĩa của dân Mường. Từ quá khứ đến hiện tại, các thế hệ người Mường đã lưu giữ, truyền miệng và phát huy một cách bền vững những giá trị của Mo Mường, tạo nên sức sống, sức lan tỏa sâu rộng của di sản phi vật thể vô cùng quý giá này.
Trong đời sống sinh hoạt văn hóa, người Mườngthường sử dụng Mo để thực hành nghi lễ. Qua khảo sát của Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình cho thấy, có tổng số 23 nghi lễ được thực hiện có sử dụng Mo.
Vai trò của ông Mo gắn liền với vòng đời của con người: từ khi sinh ra cất tiếng khóc chào đời, ông Mo cầu cho trẻ hay ăn, chóng lớn. Khi đau yếu, lạc vía, Mo làm vía mụ sao cho trẻ được khỏe mạnh, nhanh nhẹn, thông minh. Tuổi trưởng thành, khi đau yếu, mo làm vía giải hạn, trừ tà ma. Vai trò của ông Mo còn thể hiện qua đám cưới, trong lễ cúng gia tiên hai họ đến đón dâu hay lễ mừng nhà mới, lễ mát nhà, cầu sức khỏe, bình an... Đến tuổi già sức cạn, mo làm lễ kéo si mong cho sức khỏe, minh mẫn, sống lâu cho con cháu được nhờ. Khi nhắm mắt xuôi tay về với Mường Trời, ông Mo đóng vai trò là cầu nối tiễn hồn người chết sang thế giới bên kia.
Trong nghi lễ thực hành Mo Mường thường xuất hiện âm thanh của chiêng Mường. Trong số các nghi lễ do ông Mo làm chủ lễ có Mo tang lễ thể hiện đầy đủ giá trị cốt lõi nhất của Mo Mường với hàng chục nghìn câu thơ, văn vần được diễn xướng trong suốt 12 ngày đêmtiến hành tang lễ cổ truyền.
Các câu thơ, văn vần trong Mo tang lễ được chia thành các cát Mo, có nơi gọi là roóng Mo (trong văn học gọi là các chương, hồi). Mỗi chương Mo có chủ đề, có mục đích sử dụng riêng cho từng đề mục nghi lễ được tiến hành trong tang lễ.
Nội dung các cát Mo chứa đựng các giá trị sử thi dân gian, phong tục tập quán, tri thức dân gian với ý nghĩa giáo dục sâu sắc.
Bảo tồn di sản Mo Mường
Mo Mường là một di sản văn hóa đặc sắc, phản ánh nhân sinh quan, vũ trụ quan độc đáo của dân tộc Mường, hàm chứa nhiều ý nghĩa giáo dục đối với cộng đồng. Thế nhưng di sản văn hóa phi vật thể này đang đứng trước nguy cơ mai một do sự tác động của văn hóa thời kỳ công nghiệp hóa và toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ.
Tại Hòa Bình, số lượng những ông Mo, thầy Mo trong các bản, làng ngày càng ít dần. Số liệu thống kê của Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Hòa Bình cho thấy, toàn tỉnh hiện có 190 nghệ nhân, trong đó nhiều nghệ nhân tuổi rất cao, số nghệ nhân tuổi trẻ lại rất ít, vì vậy, nếu không kịp thời đào tạo đội ngũ nghệ nhân kế cận thì số lượng nghệ nhân Mo Mường sẽ tiếp tục có nguy cơ giảm dần theo thời gian.
Chưa kể từ nhiều năm nay, đồng bào Mường thực hiện việc tang lễ theo nếp sống văn hóa mới - chỉ giới hạn nghi lễ đám tang không quá 2 ngày, từ đó phải giản lược các bài Mo trong quá trình diễn xướng Mo tang lễ cổ truyền trong 12 ngày.
Trong các lễ hội truyền thống của người Mường, phần lễ đều do các ông Mo tiến hành sau đó mới sang phần hội.
Để bảo tồn di sản văn hóa Mo Mường, từ năm 2010 đến nay, tỉnh Hòa Bình đã có nhiều giải pháp cụ thể như hỗ trợ xuất bản công trình “Mo Mường Hòa Bình” dài 3 tập với hơn 22.000 câu Mo, do nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Bùi Văn Nợi sưu tầm, biên soạn.
Năm 2012, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Hòa Bình tổ chức thực hiện kiểm kê Di sản văn hoá phi vật thể Mo Mường tại 11/11 huyện, thành phố. Nội dung điều tra, kiểm kê và tổ chức sưu tầm để nắm được số lượng ông Mo hiện đang hành nghề trong tỉnh; số lượng bài Mo của từng vùng; tổ chức quay phim, chụp ảnh, ghi âm các bài Mo thực tế thông qua phần diễn xướng của các ông Mo. Sau đó tổ chức hội thảo từng vùng Mường; tổ chức thẩm định, nghiệm thu và lập hồ sơ khoa học trình các cấp quyết định đưa vào kho dữ liệu bảo tồn.
Ngày 19/1/2016, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định số 246/QĐ-BVHTTDL đưa Mo Mường vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Mới đây, Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam đồng ý Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành, địa phương liên quan lập hồ sơ các di sản văn hóa phi vật thể: Mo Mường (tỉnh Hòa Bình) trình Thủ tướng Chính phủ cho phép đệ trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới.
Và cũng nhằm bảo tồn Mo Mường, tỉnh Hòa Bình đề mục tiêu hoàn thành công tác sưu tầm, thống kê đầy đủ các giá trị di sản Mo Mường; biên soạn Từ điển Mo Mường Hòa Bình; tái bản cuốn sách “Mo Mường Hòa Bình,” hoàn thành việc tư liệu hóa, số hóa Di sản văn hóa Mo Mường.
Tỉnh phấn đấu đến năm 2025, có khoảng 15 Nghệ nhân ưu tú là nghệ nhân Mo Mường. Đảm bảo 100% người có công bảo tồn, giữ gìn và truyền dạy Mo Mường được tôn vinh và hưởng chế độ đãi ngộ theo quy định.
Tỉnh cũng đề mục tiêu đến năm 2025 hoàn thành xây dựng Khu không gian bảo tồn Di sản văn hóa Mo Mường gắn với dịch vụ du lịch tại huyện Cao Phong và huyện Tân Lạc; phấn đấu 70% các trường trung học phổ thông được phổ biến về những giá trị tốt đẹp của Di sản văn hóa Mo Mường; có từ 03 Câu lạc bộ Mo Mường trở lên được thành lập và hoạt động hiệu quả.
Nhấp chuột để xem kích thước chuẩn. ![[Infographics] Lập hồ sơ các Di sản Văn hóa Phi vật thể trình UNESCO](https://imagev3.vietnamplus.vn/480x320/Uploaded/2024/bokttj/2020_06_11/info-disan-unesco-2020_hinhnen.jpg.webp)
