Liên quan đến cơ chế chỉ định thầu được Chính phủ thông qua tại Nghị quyết 18/NQ-CP triển khai dự án xây dựng công trình đường bộ cao tốc Bắc-Nam phía Đông giai đoạn 2021-2025 nhiều chuyên gia cho rằng việc "công tâm chọn mặt gửi vàng" làm cao tốc Bắc-Nam cần xét kỹ kinh nghiệm thi công, tránh trường hợp hồ sơ đẹp, năng lực yếu.
Nêu quan điểm về quyết định chỉ định thầu các dự án thành phần cao tốc Bắc-Nam phía Đông của Chính phủ, ông Vũ Tiến Lộc, Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), nguyên Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho rằng đó là sự quyết liệt của Thủ tướng Phạm Minh Chính với tinh thần “biến điều không thể thành có thể, biến khó thành dễ” để sớm đưa công trình này vào sử dụng theo Nghị quyết số 44/2022/QH15 của Quốc hội.
Theo dõi sát chuyến “xuyên Tết, xuyên Việt” hồi đầu năm mới của Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính, ông Vũ Tiến Lộc hoàn toàn đồng tình với một số nội dung Thủ tướng chỉ đạo, trong đó có việc các dự án bị chia nhỏ lẻ các gói thầu, tại cuộc họp chiều tối mồng 5 Tết Nhâm Dần tại thành phố Vinh (Nghệ An).
“Nên dành những gói thầu đủ lớn, có quy mô thích hợp, cho các nhà đầu tư đồng thời là nhà thầu đã có kinh nghiệm, có tiềm năng vượt trội về quản trị và công nghệ đã được chứng minh qua thực tiễn, đã hoàn thành các dự án cao tốc mang tính tương tự trong thời gian qua, theo cách cha ông thường nói “chọn mặt gửi vàng” một cách công tâm vì lợi ích chung," ông Lộc nói.
Đánh giá về những thuận lợi của hình thức chỉ định thầu, ông Vũ Tiến Lộc cho rằng chỉ định thầu được áp dụng đối với những dự án quan trọng do tính chất đặc biệt hoặc do yêu cầu cấp bách về mặt thời gian. Vì vậy, việc Chính phủ quyết định chỉ định thầu để thi công các dự án thành phần của tuyến đường cao tốc Bắc-Nam phía Đông là “quyết định hợp lý, phù hợp với quy định của pháp luật” và yêu cầu thực tiễn cần đẩy nhanh tiến độ các dự án đầu tư công để phục vụ yêu cầu phục hồi nền kinh tế trong ngắn hạn và phát triển nền kinh tế dài hạn.
Ông Vũ Tiến Lộc cũng nhận định chất lượng công trình qua phương thức chỉ định thầu và phương thức đấu thầu về cơ bản là tương đồng.
Về hiệu quả kinh tế, thực tế đấu thầu trong những năm qua đối với các dự án giao thông thì mức giá bỏ thầu của các của các nhà thầu thường chỉ dao động ở mức vài phần trăm - ngoại trừ trường hợp đặc biệt như doanh nghiệp là nhà đầu tư đồng thời là nhà thầu như Tập đoàn Đèo Cả - đã tiết giảm gần 1.000 tỷ đồng tại dự án Cam Lâm-Vĩnh Hảo.
Chủ tịch VIAC đề xuất khi xây dựng phương án mời thầu cần kiểm soát ngay chi phí đầu vào, quá trình chỉ định thầu phải bảo đảm sự công khai, minh bạch và đề cao trách nhiệm của các bên liên quan là các doanh nghiệp, là nhà thầu thi công. Vai trò của chủ đầu tư (Bộ Giao thông Vận tải) rất quan trọng để chúng ta chọn được nhà thầu phù hợp.
Ông Phan Văn Thắng, Phó Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn Đèo Cả cho rằng chỉ định thầu còn là giải pháp loại bỏ hiện tượng “quân xanh, quân đỏ”, giúp cơ hội trúng thầu của các nhà đầu tư lớn rộng mở hơn.
Nghị quyết số 18 /NQ-CP của Chính phủ quy định mức tiết kiệm bắt buộc 5% đối với tất cả các nhà thầu là mức cao nhưng là cơ sở để tạo áp lực cho các nhà thầu bao gồm cả tư vấn nâng cao năng lực thiết kế, thi công và quản trị dự án mang lại hiệu quả hơn.
Theo ông Trần Chủng, Chủ tịch Hiệp hội các nhà đầu tư công trình giao thông đường bộ Việt Nam (VARSI), 12 dự án thành phần cao tốc Bắc-Nam chỉ còn 4 năm để triển khai nên rất khó hoàn thành nếu không có những cơ chế đột phá.
Do đó, chỉ định thầu với các tiêu chí rõ ràng, minh bạch là giải pháp cần thiết trong bối cảnh hiện nay để 12 dự án thành phần cao tốc Bắc-Nam giai đoạn 2 có thể về đích chỉ trong một kỳ trung hạn.
Tuy nhiên, theo ông Chủng, để dự án giao thông - một sản phẩm trong tương lai - được hình thành theo đúng kỳ vọng, việc “chọn mặt gửi vàng” không chỉ nhìn vào mức độ lộng lẫy của hồ sơ mà phải dựa trên chất lượng sản phẩm mà nhà thầu đã thực hiện trong quá khứ.
Ở nhiều nước trên thế giới, sự tin cậy của nhà thầu được đánh giá ở những công trình rất cụ thể nhà thầu đã từng làm, từ đội ngũ nhân lực (chỉ huy trưởng công trình, cán bộ kỹ thuật, lực lượng công nhân) đến việc tổ chức công trường, huy động trang thiết bị...
Cũng theo Chủ tịch VARSI Trần Chủng, để loại bỏ được cơ chế “xin-cho” và những tin đồn tiêu cực về hiện tượng “quân xanh, quân đỏ," cơ quan chỉ định hoặc đề xuất chỉ định cần phải công khai, minh bạch về tiêu chí lựa chọn, kết quả lựa chọn.
Nhà thầu nào trúng phải công bố rộng rãi để bên cạnh việc kiểm soát, giám sát của chủ đầu tư, cơ quan quản lý, các đối thủ khác trượt thầu cũng có thể giám sát xem nhà thầu được lựa chọn có thực hiện tốt hay không, đảm bảo được tiến độ, chất lượng như đã cam kết hay không.
[Chính phủ quyết định chỉ định thầu xây lắp 12 dự án cao tốc Bắc-Nam]
Đồng tình với quan điểm chỉ định thầu là cơ chế có thể loại bỏ được nhà thầu yếu kém, song, lãnh đạo Công ty cổ phần Đầu tư và Xây dựng giao thông Phương Thành (Phương Thành Tranconsin) - đơn vị là chủ đầu tư dự án cao tốc Pháp Vân-Cầu Giẽ - cho rằng để đảm bảo sự công bằng tuyệt đối cho các nhà thầu có uy tín, Bộ Giao thông Vận tải và các cơ quan chức năng cần căn cứ vào các yếu tố chính như: các dự án nhà thầu đã thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định (có xác nhận của chủ đầu tư), năng lực tài chính, thiết bị máy móc.
“Trên cơ sở hồ sơ nhà thầu đăng ký dự tuyển, cơ quan quản lý nhà nước có thể thực hiện chấm điểm, nhà thầu nào điểm cao sẽ được giao khối lượng công việc lớn như đã từng áp dụng tại dự án nâng cấp, cải tạo Quốc lộ 1 ngày trước. Thông qua đánh giá năng lực, cơ quan chức năng cũng có thể phân tích nhà thầu nào giỏi về xử lý vùng đất yếu, giỏi về làm cầu, làm đường để giao đúng người, đúng việc, đảm bảo chất lượng của dự án," lãnh đạo Phương Thành Tranconsin nhìn nhận.
Chuyên gia kinh tế Đinh Trọng Thịnh cũng cho rằng cơ chế chỉ định thầu muốn không vấp phải sự hoài nghi của dư luận, ngay từ quá trình đề xuất Thủ tướng Chính phủ xem xét, các bộ, ngành phụ trách cần công khai rộng rãi trên không gian mạng danh sách những đơn vị được đề xuất lựa chọn và cả kết quả lựa chọn để các doanh nghiệp trong ngành và toàn dân giám sát năng lực, hiệu quả của việc chỉ định thầu, giảm thiểu tối đa việc “xin-cho."
Cũng theo chuyên gia kinh tế Đinh Trọng Thịnh, về lý thuyết, cơ chế đấu thầu có nhiều điểm tốt như đảm bảo điều kiện của thị trường, tính cạnh tranh trong triển khai các dự án. Song với điều kiện thực tế của Việt Nam thời gian vừa qua, việc đấu thầu chưa đạt được hiệu quả mong muốn khi số lượng doanh nghiệp tham gia đấu thầu ít, việc đấu thầu chủ yếu thực hiện trong nước, tỷ lệ tiết giảm cũng không đáng kể.
Do đó, chỉ định thầu sẽ hiệu quả hơn, vừa đảm bảo khả năng thực thi gói thầu một cách tốt nhất, vừa đảm bảo tính kế thừa kinh nghiệm trong quá trình xây lắp các gói thầu phù hợp yêu cầu về mặt thời gian thực thi các dự án theo kế hoạch.
“Ở đây cần nói rõ đơn vị giới thiệu nhà thầu rất quan trọng, là người quản lý nắm được doanh nghiệp có năng lực tài chính, doanh nghiệp, khả năng ứng dụng công nghệ. Cần có khung chung cho các gói thầu, khi giới thiệu sẽ đảm bảo được tính bình đẳng, công khai, minh bạch. Các nhà thầu được giới thiệu lựa chọn hoặc đã được lựa chọn cần được công khai trên mạng để toàn dân giám sát năng lực, hiệu quả của việc chỉ định thầu, giảm thiểu tối đa móc ngoặc việc 'xin-cho'," ông Đinh Trọng Thịnh phân tích
Ông Phạm Hữu Sơn, Tổng giám đốc Tổng Công ty Tư vấn thiết kế Giao thông vận tải (TEDI) cho rằng việc chỉ định thầu tư vấn và xây lắp các gói thầu thuộc các dự án thành phần cao tốc Bắc-Nam giai đoạn 2021-2025 có thể rút ngắn từ 6-8 tháng từ khâu thiết kế đến thi công.
Nhiều chuyên gia cũng nhận định việc rút ngắn được thời gian triển khai thi công và đưa công trình vào sử dụng sớm, như vậy, sẽ mang lại lợi ích rất lớn cho xã hội. Đây cũng là một giải pháp quan trọng góp phần bảo đảm thực hiện mục tiêu tăng tốc trong phát triển cơ sở hạ tầng giao thông trong nhiệm kỳ này và những năm tiếp theo để Việt Nam có được 5.000km đường cao tốc trước năm 2030./.