Nhiều năm qua, nạn khai thác vàng sa khoáng trái phép tại xã Pi Toong, huyệnMường La, tỉnh Sơn La đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân. Hàng trăm hộ dân ở đây đang lâm vào tình trạng không thể sản xuất nông nghiệpvà ổn định cuộc sống do nguồn nước ngày càng cạn kiệt và ô nhiễm. Mặc dù việckhai thác vàng đã diễn ra từ lâu và ngày càng diễn biến phức tạp nhưng chínhquyền địa phương vẫn chưa có biện pháp ngăn chặn triệt để tình trạng này. Ngổn ngang công trường Theo chân một người dân bản địa, chúng tôi ngược về phía thượng nguồn con suốiToong chảy qua địa phận ba bản Lứa, Hua Nà và Nà Phìa của xã Pi Toong để tiếpcận khu khai thác vàng trái phép. Vượt hành trình chưa đầy 1km, không gian yêntĩnh của làng bản bỗng biến mất mà thay vào đó là tiếng máy nổ ầm vang vọng cảmột vùng. Đập vào mắt chúng tôi là hình ảnh các nhóm từ 4-5 người cả nam và nữđang dầm mình trong dòng suối giữa trời lạnh để đào, đãi vàng. Hầu hết họ đềudùng tay và các dụng cụ thô sơ như cuốc, xẻng và các sàng vàng làm bằng gỗ đễđãi vàng. Hướng tầm mắt về một khu đất ngay bên cạnh dòng suối, chúng tôi nhận ra nhiều hốrộng vài chục mét, sâu hàng chục mét. Dưới đó là những nhóm khoảng 4 người đangđãi vàng và điều khiển những chiếc máy bơm nước cỡ lớn hoạt động hết công suất.Từ các hố vàng này, những dòng nước đục ngầu bùn đất được hút lên và đổ vào dòngsuối Toong. Người dẫn đường cho biết những nhóm nhỏ đang đào đãi vàng ở dọc suối chỉ lànhững người dân trong bản, do không có việc làm nên vào đây để mót vàng. Nhữngnơi có máy nổ là khu vực của các hộ dân đào vàng trên chính mảnh đất của giađình họ. Tiếp tục theo người dẫn đường đi sâu vào khu khai thác vàng, dọc đườngchúng tôi đếm được hơn 10 nhóm nhỏ đang đào, đãi vàng trên các nhánh suối và hơn20 chiếc máy nổ ở dưới lòng các hố sâu.
Đến khu vực đầu nguồn của con suối, chúng tôi nhận thấy ở đây có xuất hiệnthêm nhiều những thiết bị quy mô lớn như máy xúc và sàng vàng… Mỗi chiếc sàngvàng bằng sắt cao khoảng 2m, rộng 1m. Xung quanh khu vực khai thác vàng, nhiềulán tạm đã được người dân dựng lên để sinh hoạt, nghỉ ngơi sau khi khai thác.Người dẫn đường cho chúng tôi biết thêm, khu vực này trước đây là sườn núi,nhưng để khai thác vàng người dân đã dùng máy xúc khoét sâu vào các sườn núi,tạo thành bãi đất rộng với nhiều hố sâu. Theo tìm hiểu của phóng viên, việc khai thác vàng tại xã Pi Toong đã có từ lâu,chủ yếu chỉ khai thác thủ công, nhỏ lẻ và dùng sức người là chính. Nhưng khoảngtừ năm 2010 đến nay, do mang lại lợi nhuận cao nên việc khai thác vàng trở nênrầm rộ hơn. Nhiều hộ dân đã sắm cả máy xúc, máy sàng, máy bơm nước để đi khaithác vàng. Thống kê chưa đầy đủ của chính quyền xã Pi Toong, hiện trên địa bàn xã có 4hộ dân đã mua máy xúc với số tiền từ 800 triệu đồng đến 1,5 tỷ đồng/chiếc. Họmua máy xúc không chỉ phục vụ việc khai thác vàng trên đất của mình mà còn chocác hộ dân thuê lại với giá 1 triệu đồng/giờ. Việc khai thác vàng không chỉ diễnra theo dọc con suối Toong mà ngay trong bản Lứa, có hộ dân đã dỡ nhà để tìmvàng. Chưa biết có tìm thấy vàng hay không, nhưng hệ luỵ nhãn tiền là nhiều hộdân trong bản đã và có nguy cơ mất đi những diện tích đất ruộng nuôi sống giađình bao năm qua. Điển hình như ông Lò Văn Đinh ở bản Lứa, gần như toàn bộ diệntích đất của gia đình ông đã trở thành một cái ao rộng hàng trăm mét vuông vàsâu gần 10m. Hệ lụy khôn lường Việc khai thác vàng trái phép đã khiến gần 90 hộ dân tại bản Lứa lâm vào tìnhtrạng không có việc làm do nguồn nước chính phục vụ sản xuất nông nghiệp đã cạnkiệt. Người dân ở đây cho biết cánh đồng bản Lứa từng là một trong những vựa lúalớn của xã Pi Toong và huyện Mường La. Nhưng giờ đây, những thửa ruộng chỉ trơlại gốc rạ, đất đai khô cằn, nứt nẻ, chằng chịt vết chân chim. Con suối Toong,nguồn cung cấp nước chủ yếu cho việc sản xuất nông nghiệp chỉ còn là một dòngchảy nhỏ, đục ngầu bùn đất Ông Lò Văn An, Trưởng bản Lứa nói: “Nguyên nhân gây ra tình trạng cạn kiệtnguồn nước ngầm trong bản là do các hộ dân khi khai thác vàng đã đào các hố sâuhàng chục mét khiến nguồn nước ngầm tập trung vào các hố này. Bên cạnh đó, đểphục vụ việc đào, đãi vàng họ lại bơm nguồn nước này ra ngoài cùng với bùn đấtnên nguồn nước ngầm trong bản cạn kiệt. Còn trên dòng suối Toong, nước đã nhiễmbùn đất không sử dụng được.”
Ông An cũng cho biết thêm cuộc sống của người dân trong bản chủ yếu phụ thuộcvào 12ha ruộng, nhưng không có nước nên người dân không thể sản xuất. Hộ nào cốtrồng chỉ thu được rơm rạ để làm thức ăn cho trâu bò, chứ cây lúa thì không cóhạt. Vì thế, những hộ có đất ở dọc suối Toong mới có thu nhập từ việc đào vàng,còn những hộ còn lại hầu hết không có công ăn, việc làm. Không giấu nổi bức xúc, anh Lường Văn Diễn, bản Lứa nói: “Gia đình tôi có gần1ha ruộng, nhưng gần 3 năm nay không thể cấy lúa được, nay lại đến vụ đói giáphạt, cả nhà chưa biết trông cậy vào đâu.” Nguy hại hơn, nguồn nước phục vụ sinhhoạt cho người dân tại bản Lứa cũng đang dần mất đi. Các mó nước là nơi cung cấpnguồn nước chính cho người dân trong bản sinh hoạt hàng ngày, nhưng hiện nguồnnước này cũng không còn đủ để người dân sử dụng. Trưởng bản Lứa cho biết trước đây các mó nước trong bản lúc nào cũng đầy ắpnước, chảy cả ngày cũng không hết. Nhưng hiện nay, người dân phải dùng gạch xâyquanh các mó nước tạo thành các bể chứa, mới hy vọng có nước để dùng. Các giếngnước trong bản cũng đang phải chịu tình trạng tương tự. Nhiều hộ dân tại bản Lứa cho biết vài năm trở lại đây, năm nào họ cũng phảiđào thêm đáy giếng sâu xuống khoảng 1m để có nước dùng, nhiều giếng đã sâu hơn10m nhưng chỉ có khoảng 1m nước, chỉ đủ bơm trong một buổi sáng, chứ không nhưtrước đây bơm cả ngày không hết. Nguồn thu nhập chính từ nông nghiệp đã mất, để đảm bảo cuộc sống hàng ngày,không còn cách nào khác người dân lại đi khai thác vàng. Dù năm nay đã gần 60tuổi, nhưng hàng ngày bà Quàng Thị Ku ở bản Lứa vẫn phải vào khu khai thác vànglàm việc. Bà cho biết, gia đình bà cũng có ruộng, trước đây còn nước thì có thểcấy lúa, nhưng giờ nước hết rồi nên phải đi “mót” vàng. Cần có giải pháp triệt để Việc khai thác vàng tại xã Pi Toong đã diễn ra từ lâu và để lại những hậu quảnặng nề đối với người dân tại đây. Điều này, chính quyền địa phương không phủnhận, nhưng thực tế hiện nay chính quyền địa phương vẫn chưa có biện pháp gì đểgiải quyết triệt để vấn đề này. Ông Quàng Văn Tâm, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Pi Toong nói: “Trước thựctrạng khai thác vàng trái phép của người dân, chính quyền đã tổ chức các đoànkiểm tra, cưỡng chế thu máy móc, phương tiện khai thác vàng của người dân trênđịa bàn. Nhưng xã cũng chỉ có quyền xử phạt hành chính đến mức tối đa là 2 triệuđồng nên chưa thể răn đe người dân.” Ông Phan Tiến Diện, Trưởng Phòng Tài nguyên & Môi trường huyện Mường La cho biếthuyện đã thành lập tổ công tác liên ngành để xử lý nạn khai thác vàng sa khoángtrái phép tại xã Pi Toong. Tuy nhiên, việc “dẹp nạn” khai thác vàng tại địa bànxã Pi Toong vẫn chưa thực sự đạt hiệu quả. Nguyên nhân là khi tổ công tác đếnkiểm tra, người dân đã phát hiện và báo cho nhau để dừng việc khai thác. Theo Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Pi Toong, tình trạng khai khai thác vàng xuấthiện ở bảy bản, trong đó tại bản Cang cũng có nhiều điểm khai thác trên các thửaruộng. Nhưng bản này lại nằm một bên con đường vào xã và những vị trí này chỉcách Ủy ban Nhân dân xã chưa đầy 500m. Vì vậy, khó có chuyện người dân khai thácvàng mà lực lượng chức năng không biết! Lãnh đạo Phòng tài nguyên& Môi trường huyện Mường La cho biết việc xử lý cácđối tượng có hành vi vi phạm về thăm dò khai thác vàng trái phép cũng gặp khókhăn. Vì theo quy định, nếu vi phạm lần đầu sẽ bị xử phạt hành chính 15 triệuđồng, lần thứ hai sẽ xử phạt nặng hơn. Tuy nhiên, người dân sau khi vi phạm lầnđầu lại không trực tiếp đứng ra khai thác mà “nhường lại” cho anh em, người thântiếp tục làm nên việc xử phạt vẫn tính là lần đầu. Nhưng trên thực tế, hầu hếtcác hộ dân đều khai thác trên ruộng, đất của nhà mình và đứng tên trong sổ đỏ./.
Lê Hữu Quyết (Vietnam+)